Dzięki tym zmianom nastąpił rozwój umysłowy na Zachodzie. Systematycznie podnoszono poziom szkół we Włoszech - w Bolonii i Padwie, we Francji - w Chartres i Paryżu. W wyniku zetknięcia się z dorobkiem kulturowym antyku za pośrednictwem Bizancjum (wyprawy krzyżowe) i kontaktów, także pokojowych, z Arabami (przy okazji krucjat, ale także na Półwyspie Pirenejskim) nastąpiło „odkrycie na nowo” antyku, szczególnie twórczości literackiej i filozoficznej starożytności.W XI w. na potrzeby Kościoła zaczęła się szybko rozwijać filozofia. Powszechnie znano i studiowano Platona i Arystotelesa. Najwybitniejsi filozofowie średniowieczni to: Roscelin (1050-1120), Abelard (1079-1142), Bernard z Clairvaux (1090-1153)
Scholastyka to nazwa filozofii uprawianej w szkołach średniowiecznych. Wielki filozof Anzelm był zwolennikiem uzasadniania prawd wiary przez rozum, twórcą powiedzenia „wiara szuka poznania”. W tym duchu rozwinęła się scholastyka. W XIII w., dzięki odczytaniu na nowo dzieł Arystotelesa za pośrednictwem filozofów arabskich, stało się z czasem możliwe dostosowanie filozofii wielkiego Greka do potrzeb chrześcijaństwa. Przypisuje się to Albertowi Wielkiemu (1205-1280) i jego uczniowi Tomaszowi z Akwinu (1224-1274). Arystotelizm w wydaniu św. Tomasza stał się podstawą jego koncepcji filozoficzno-religijnej, nazwanej od imienia autora tomizmem. Łacina była językiem powszechnie używanym w średniowiecznej Europie, językiem dyplomacji, nauki, Kościoła, warstw wykształconych, literatury, itd. Coraz częściej jednak zaczęły pojawiać się próby pisania w językach narodowych, choć początkowo miały ograniczony zasięg.Ogromną popularnością cieszyły się eposy rycerskie tzw. „chansons de geste”, opisujące czyny wojenne rycerzy. Najsłynniejsze z nich to Pieśń o Rolandzie, Pieśń o Nibelungach i inne. Często utrwalone w językach narodowych.W warunkach Europy XI i XII w. nastąpił potężny rozwój budownictwa, przede wszystkim sakralnego, w którym dominował styl romański. Powstał z połączenia tradycji rzymskich i wschodnich. Podstawowym tworzywem budowlanym był kamień. Drewniane stropy powszechnie zastępowano sklepieniami: krzyżowym i kolebkowym. Mury były grube, okna i drzwi małe. Sprawiało to wrażenie mrocznego wnętrza. Najbardziej popularnym planem, na jakim budowano kościoły, był plan bazyliki o trzech lub pięciu nawach na rzucie krzyża łacińskiego. Motywami dekoracyjnymi były wątki geometryczne i stylizowana roślinność. W sztuce romańskiej rozwijała się rzeźba - naiwna w formie i nieporadna. Na południu Europy rozwinęło się malarstwo ścienne - freski na ścianach kościołów. Nastrój mroczności w świątyniach potęgowały różnobarwne witraże.
W końcu XII i na początku XIII w. ukształtował się nowy styl w architekturze - gotyk. Jego kolebką była Francja. W przeciwieństwie do stylu romańskiego był bardziej śmiały, lekki, o strzelistych konstrukcjach. Przestronne, jasne wnętrza zastąpiły ciężkie i ciemne. Półkole zastąpiono łukiem i strzelistością. Budowle miały kilka kondygnacji, wspartych przyporami. Pojawiły się lekkie i wysokie sklepienia. Ściany otrzymały duże otwory okienne, często przeszklone wspaniałymi witrażami. Kościoły budowano na planie krzyża łacińskiego, najczęściej o trzech nawach. Materiałem budowlanym był powszechnie używany biały kamień, w niektórych krajach czerwona cegła.Rzeźba gotycka jest bardziej realistyczna, tematy są zaczerpnięte z życia ludzi. W malarstwie coraz śmielej artyści posługują się barwami. W średniowieczu twórczość artystyczna była anonimowa. Kultura w całej Europie była podobna oraz uniwersalna, czyli powszechna.W filozofii obowiązujący powszechnie tomizm (Tomasz z Akwinu) zaczął być podważany przez franciszkanina Rogera Bacona (1214-1294), który uważał, że zrozumienie dzieł Arystotelesa, którego interpretował Tomasz za pośrednictwem przekładów, powinno nastąpić przez poznanie języka autora. Bacon domagał się, by znajomość przyrody opierała się nie na wiedzy nabytej, książkowej, lecz na doświadczeniu. Bacon był krytykiem nauki scholastycznej, która w XIV w. straciła atrakcyjność. Literatura późnego średniowiecza była nadal pod względem językowym jednolita - dominował język łaciński. Coraz częściej jednak dzieła literackie powstawały w językach narodowych. Wybitni włoscy poeci, którzy są zaliczani do prekursorów nowego prądu kulturowego, nowej epoki - renesansu - tworzyli w łacinie, coraz częściej jednak sięgali do lokalnego narzecza włoskiego, które z czasem stało się podstawą tworzenia literackiego języka włoskiego.Wybitni twórcy:Dzieła tworzone przez ludzi późnego średniowiecza przestały być anonimowe. Wiąże się to z pojawieniem się nowej filozofii życia i postępowania, z humanizmem. Stawiał on na pierwszym miejscu człowieka (humanus).Po upadku Konstantynopola (1453) uchodzący z Bizancjum uczeni Grecy przynieśli do Europy znajomość antyku, który coraz powszechniej poznawany, stał się początkiem rodzącego się renesansu - jego kolebką były państewka włoskie.We wczesnym średniowieczu nastąpił upadek oświaty i szkół. Za czasów Karola Wielkiego szkolnictwo zostało częściowo zreformowane. Prawdziwy rozwój nastąpił dopiero w XII i XIII w. Ludzie poszukiwali wiedzy. Nie wystarczały im podstawowe wiadomości wynoszone ze szkół klasztornych. Niektóre ze szkół średniowiecznych zyskały znaczną popularność. We Francji najpopularniejsze szkoły w Chartres, w Paryżu na wzgórzu św. Genowefy, w Italii szkoły z Bolonii. To one dały początek średniowiecznym uniwersytetom.
Powstały w 1088 r. uniwersytet w Bolonii szczycił się osiągnięciami w badaniach nad prawem rzymskim. Pierwsi wykładowcy prowadzili wykłady z prawa rzymskiego. Studia były płatne. Sława uczelni i miasta sięgała poza granice Italii. Scholarzy (studenci) korzystali z wielu przywilejów, ze swego grona wybierali rektora, organizowali rok akademicki i dobierali sami kadrę profesorską, którą opłacali. Na uniwersytecie w Bolonii wykształciły się demokratyczne stosunki, uniwersytet cechowała świeckość i brak wydziału teologicznego.Paryż to uniwersytet wyrosły ze szkoły katedralnej i szkół klasztornych m.in. na wzgórzu św. Genowefy. Na tej uczelni nie było wydziału prawniczego. Uniwersytet paryski był uczelnią teologiczną i hierarchiczną. W przeciwieństwie do uniwersytetu w Bolonii, decydujący głos mieli profesorowie - z własnego grona wybierali władze uczelni i rektora. Działalność uniwersytetu paryskiego była poddana kontroli biskupa.Twórcami dóbr kultury na ziemiach polskich w X-XIII w. byli przybysze z Europy Zachodniej. Łacina była językiem uniwersalnym, którym posługiwano się w piśmiennictwie religijnym, naukowym i w kancelariach władców.Ogromną rolę w rozwoju kultury we wczesnym średniowieczu spełniały dwory monarsze i możnowładcze. Na dworze Bolesława Chrobrego przebywali wielcy tamtych czasów: biskup praski Wojciech, Bruno z Kwerfurtu (autor Żywota św. Wojciecha) i inni. W twórczości piśmienniczej sławiono żywoty świętych (hagiografia), zawierała ona wiele przypowieści religijnych zaczerpniętych z Pisma Świętego. Już w XI w. nasi władcy znali łacinę, grekę (Mieszko II), a książę Kazimierz Odnowiciel (Mnich) spędził podobno kilka lat w klasztorze.Ziemie polskie utrzymywały ożywione kontakty z terenami Europy Zachodniej (Nadrenia, Kolonia, teren dzisiejszej Belgii). Na zamówienie dostojników kościelnych sprowadzano księgi liturgiczne, zaczęły powstawać pierwsze zapiski o charakterze kronikarskim (roczniki).Budownictwo było drewniane, ale od czasów Mieszka I zaczęły powstawać konstrukcje kamienne - budownictwo przedromańskie (rotunda na Ostrowie Lednickim, rotunda Najświętszej Marii Panny na Wawelu, kamienne pozostałości kościoła w Poznaniu). Na przełomie XI i XII w. zbudowano kaplice przypałacowe w Przemyślu, Gieczu, Wiślicy, Trzemeśnie, Łęczycy, kościół Najświętszego Salwatora w Krakowie na Salwatorze. Budowlami w stylu romańskim są: tzw. katedra hermanowska na Wawelu, kościoły-katedry w Poznaniu, Gnieźnie, opactwo Benedyktynów w Tyńcu pod Krakowem, św. Andrzeja w Krakowie, a także katedry w Płocku, kościoły w Wiślicy, Opatowie, Łęczycy, Strzelnie, opactwo w Czerwińsku i wiele innych.Da najwspanialszych rzeźb romańskich należy zaliczyć: drzwi gnieźnieńskie (ok. 1170-1180), drzwi katedry płockiej (poł. XII w.), nieliczne portale i tympanony rzeźbione w kościołach i katedrach we Wrocławiu, Strzelnie, Wiślicy.
Na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu licznie powstawały zgromadzenia zakonne:W XIII w. nastąpił w Polsce przełom w dziedzinie kultury. Kulturą zaczęli się interesować ludzie świeccy - możni i bogate mieszczaństwo. Powstawały coraz liczniejsze szkoły przykatedralne i, kształcące na poziomie podstawowym, parafialne, co wpłynęło na wzrost liczebny polskiego duchowieństwa. Wybitnym kronikarzem polskim był Wincenty Kadłubek, absolwent uniwersytetów w Paryżu i Bolonii. Jego Kronika cieszyła się dużym zainteresowaniem. Dziś wiadomo, że autor nie był pisarzem do końca obiektywnym w przeciwieństwie do naszego pierwszego kronikarza Galla Anonima, piszącego na pocz. XII w. na dworze księcia Bolesława Krzywoustego. Autorem powstałych w poł. XIII w. żywotów św. Stanisława był Wincenty z Kielc. Coraz więcej Polaków wybierało studia zagraniczne. Ukazały się licznie kroniki (Kronika wielkopolska, Kronika śląsko-opolska i inne).Budownictwo XIII w. było jeszcze pod wpływami stylu romańskiego, ale jednak już na ziemie polskie wkracza nowy styl gotycki - kościoły i klasztory dominikanów (Kraków, Poznań, Wrocław), franciszkanów (Gniezno, Kalisz, Kraków). W nowym stylu powstały: katedra wrocławska i kościół Mariacki w Krakowie. Materiałem murarskim, w przeciwieństwie do Europy Zachodniej (kamień), na ziemiach polskich była cegła. Rozwija się także rzeźba, malarstwo, złotnictwo gotyckie.Mimo ogromnych wpływów z Zachodu, w sztuce polskiej tego okresu zauważalne były również oryginalne elementy polskie.Rozkwit średniowiecza i kultury tego okresu na ziemiach polskich przypada na XV w. Kultura polska nie była już biernym odbiorcą, ale włączała się aktywnie w tworzenie ogólnoeuropejskich form kulturowych. Podnosił się ogólny poziom rozwoju cywilizacji. Wykorzystywane były zdobycze techniczne z okresu wcześniejszego, nastąpił rozwój hutnictwa, metalurgii, górnictwa. W miastach rozwinęły się te gałęzie rzemiosła, które były związane z wyrobem narzędzi rolniczych.W XV w. upowszechniło się w miastach budownictwo murowane. Powstawały liczne kamienice mieszkalne, mury obronne. Mimo to drewno w budownictwie dominowało jeszcze do XVIII w.Wraz z rozwojem sieci parafialnej nastąpił równoległy rozwój szkolnictwa elementarnego, często stojącego na dosyć wysokim poziomie. Uczniami byli synowie szlacheccy, mieszczańscy, a nawet chłopscy.
Upowszechnieniu czytelnictwa i rozwojowi piśmiennictwa sprzyjało upowszechnienie się druku. W 1473 r. w Krakowie po raz pierwszy w Polsce wydrukowano kalendarz.W architekturze na schyłek średniowiecza na ziemiach polskich przypada rozkwit gotyku. Rzeźba schyłku średniowiecza jest drewniana. Najwspanialsze zabytki to: Madonna z Krużlowej i wspaniałe prace środowiska skupionego wokół rzeźbiarza z Norymbergi, mieszkającego w Krakowie Wita Stwosza - ołtarz w kościele Mariackim, który posiada już pewne cechy renesansowe. Malarstwo to przede wszystkim sztuka iluminatorska (Graduał Olbrachta, Psałterz floriański), liczne polichromie. Rozwinęło się malarstwo sztalugowe.
Jazda pancerna była jedną z formacji kawaleryjskich autoramentu narodowego Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Chodź pod względem rangi, plasowała się zaraz po osławionej husarii, to jednak ze względu na mnogość zadań, do których była przeznaczana oraz jej liczebność w kontekście całej polskiej kawalerii, należy mówić o niej jako o jednej z najważniejszych w polskim wojsku omawianego okresu.Jazda autoramentu narodowego składała się z trzech typów jazdy: ciężkiej, średniej i lekkiej. Pierwszy typ, do którego zaliczano husarię, stanowił podstawę natarcia, dwa pozostałe oprócz wsparcia husarii, wypełniały także inne zadania podczas działań zbrojnych. W momencie samej potyczki zbrojnej, jazda średnia i lekka były jedną z części tzw. „starego urządzenia polskiego”. Wspomniana taktyka, była jednak modyfikowana i dostosowywana do zmieniających się warunków na polu bitwy. Najczęściej jednak ustawiano chorągwie w szyku nawiązującym do szachownicy, przeplatając husarię z chorągwiami pancernymi2. W ten sposób przy zatrzymaniu szarży, pancerni mogli przejąć ciężar walki na siebie i dać możliwość przegrupowania skrzydlatym jeźdźcom.
Do tej pory nie ukazała się żadna monografia w całości poświęcona jeździe pancernej. Wiedzę o samej formacji można czerpać z ogólnych opracowań dotyczących historii wojskowości3, w których pojawia się ona jedynie jako jeden z fragmentów całego systemu wojskowego, oraz w licznych publikacjach dotyczących wojska np. monografiach bitew, biografiach wojskowych czy wszelkich innych opracowaniach związanych z zagadnieniami polskiej sztuki wojennej XVI-XVIII w. Jedną z cech charakterystycznych jazdy pancernej, była jej uniwersalność, która predestynowała ją do wypełniania wielu zadań w trakcie działań zbrojnych. Warto zatem pokazać czym charakteryzowały się zadania taktyczne, przed którymi stawiano jazdę pancerną, jak przebiegała jej współpraca z husarią oraz jak wyglądało jej funkcjonowanie w systemie wojskowym. Zamierzeniem autora było ukazanie tego w oparciu o przykłady występujące zarówno w źródłach jak i opracowaniach. Niewielki fragment został również poświęcony, udziałowi jazdy kozackiej w systemach obronnych takich jak np. obrona potoczna czy obrona domowa.„Equi sagittari”Genezy jazdy pancernej wypadałoby szukać jeszcze w okresie średniowiecza. Wówczas to armia Królestwa Polskiego składała się z dwóch formacji jezdnych – ciężkozbrojnych kopijników i strzelców konnych. W kontekście genezy jazdy pancernej, szczególnie strzelcy konni warci są większej uwagi, gdyż to prawdopodobnie z nich wyewoluowała jazda kozacka. Za tym stwierdzeniem przemawia choćby podobny rodzaj uzbrojenia, zadania na polu bitwy czy wreszcie nomenklatura nazywająca konnych strzelców i kozaków w początkowym okresie ich istnienia „equi sagittari”4. Podobny był również charakter wyposażenia zarówno ochronnego jak i zaczepnego strzelców konnych, na który składała się kolczuga lub brygantyna, otwarty hełm – łebka lub kapalin, broń strzelecka (np. w postaci kuszy) oraz miecz lub coraz powszechniejsza w użyciu szabla5. Na polu bitwy zadaniem strzelców konnych było wspieranie w natarciu ciężkozbrojnych kopijników poprzez zmasowany ostrzał przeciwnika, w celu osłabienia jego szeregów przed potężną szarżą jazdy kopijniczej. Ustawienie strzelców na skrzydłach zapobiegało przed rażeniem strzałami własnych żołnierzy i zapewniało właściwe pole widzenia przy oddawaniu strzałów. Dodatkowo zapewniali oni osłonę podczas odwrotu kopijników. Często używano ich do zwiadu oraz prowokacji i odwracania uwagi przeciwnika6.
W tym miejscu warto wspomnieć o jeszcze jednej formacji, z której również mogły być czerpane wzorce dla wykształcenia się późniejszego odpowiednika kozaków na Litwie czyli petyhorców. W okresie późnego średniowiecza na Litwie, podstawową jednostką uderzeniową była lekka jazda litewska uzbrojona we włócznie, miecze i łuki. W jej uzbrojeniu ochronnym przeważały skórzane kaftany, brygantyny i w nielicznych przypadkach kolczugi. Jest to dobry przykład na to, że z jazdy litewskiej też czerpano wzorce przy wykształcaniu się w przyszłości jazdy kozackiej. Siłą uderzenia co prawda ustępowała ciężkozbrojnej jeździe kopijniczej, nadrabiała natomiast szybkością i elastycznością działań. Jej zaletą była też niebywała różnorodność przeprowadzanych operacji, od zdolności atakowania w niemal każdych warunkach terenowych, przenikania przez obszary trudno dostępne, organizowania zagonów na tereny wroga, po likwidowanie zagrożenia tatarskiego czy wołoskiego. Jazda ta nigdy nie unikała bitwy i nie cofała się przed wrogiem nawet wtedy gdy przewyższał ją liczebnie7.Warto zauważyć, że wraz z początkiem XVI wieku w jeździe koronnej zaczynają zachodzić powolne zmiany. Rozpoczyna się proces redukcji uzbrojenia ochronnego, którego celem było zmniejszenie obciążenia żołnierza na korzyść jego szybkości i zwiększonej manewrowości8. Jednym z powodów zaistnienia tego procesu było najprawdopodobniej narastanie zagrożenia tatarskiego i próby dostosowania lekkich formacji jezdnych do jego zwalczania. Walka z niekonwencjonalnie działającym, ruchliwym przeciwnikiem wymagała nie tylko odpowiedniej koordynacji i nowych metod postępowania, lecz również przeorganizowania armii koronnej9. Potrzebna była formacja, która nie tylko mogłaby atakować na dystans ale także wiązać walką wręcz. Wypełniania tych zadań miała w przyszłości podjąć się jazda kozacka.
Kształtowanie się jazdy kozackiejProces, o którym była przed chwilą mowa, rozpoczęty w XVI w., objął również konnych strzelców. Reorganizacja dotknęła uzbrojenie, w którym coraz częściej pojawiał się łuk refleksyjny10. Oprócz wyraźnej skuteczności łuku w walce z Tatarami, redukcja uzbrojenia ochronnego sprawiła, że kusza przestala być potrzebna. Uzbrojenie ochronne i kusze, w rotach strzelczych zaczynają znikać już od 1546 r. a coraz częściej pojawiają się łuk z sahajdakiem i rohatyna11. Nie oznacza to, że w momencie pojawienia się kozaków, strzelcy konni przestali istnieć. Był okres, w którym obie formacje istniały równolegle, jednak ich wyposażenie zaczęło być coraz bardziej analogiczne. Podobne były także zadania, więc zatem kwestią czasu było wchłonięcie strzelców konnych w roty kozackie. Przez długi czas mianem „kozaków” określano dość szeroką grupę żołnierzy. Do momentu wykształcenia się lekkich znaków, cała kawaleria lekka kwalifikowana była jako lekka jazda kozacka. W jej skład wchodzili: litewscy petyhorcy, opancerzeni w kolczugi kozacy właściwi, kozacy bez uzbrojenia ochronnego12, a nawet czeremisi czy lisowczycy.Z kolei K. Górski podzielił kozaków na dwa typy: lekki, w skład którego wchodzili czeremisi13 uzbrojeni w rohatyny i pancerze, i drugi ciężej opancerzony, kozaków właściwych. Mianem czemerysów, bądź czeremisów określano chorągwie lipkowskie. Taką relację podaje nam J. F. Drobysz-Tuszyński w swoim pamiętniku: „Na ten czas zaś siła Tatarów koło Korca mieszkało, to jest Lipków alias Czemerysów, którzy pod chorągwiami lipkowskimi Koreckiego służyli i dobrze znali dziada mego pana Ordycza, bo w pułku jego chodzywali i rodzica mego znali dobrze […]”14. Relacja pokazuje, że nazwa ta przetrwała w wieku XVII i nawet po wyodrębnieniu się oddzielnych chorągwi lipkowskich, wciąż funkcjonowała. Czeremisi posiadali dodatkowo tarczę, strzelbę oraz długą włócznię , którą mogli razić nieprzyjaciela. Nazwą „czeremisów” mogli być określani wówczas nie tylko Tatarzy w służbie państwowej, ale i inne osoby obcego pochodzenia służące w rotach kozackich15. Nie tylko chorągwie lipkowskie początkowo zaliczano w poczet jazdy kozackiej ale również lisowczyków.Jak przed chwilą wspomniano do lekkiej odmiany kozaków zaliczano początkowo również lisowczyków Aleksandra Józefa Lisowskiego. „Elearzy polscy16 formalnie rozpoczęli funkcjonowanie po 12 stycznia 1615 r., kiedy to A. Lisowski wydał uniwersał według, którego ludzie z gromad grasujących na Litwie mieli przejść pod jego rozkazy. Pułk Lisowskiego początkowo nie traktowany był odrębnie, jako nowa formacja, ale określano go mianem kozaków. Powodem tego było najprawdopodobniej podobne uzbrojenie, charakter działań i sprawność w walce. Formacji tej nie chciano w ogóle włączać do składu wojsk koronnych17. Jej elementem specyficznym było to, że w jej szeregach służyła nie tylko szlachta ale również cudzoziemcy, mieszczanie i chłopi. Często posługę sprawowali nawet ludzie mający problemy z prawem lub całkowicie spod niego wyjęci18.W XVII w. zakończył sie proces kształtowania jazdy kozackiej. Stała się ona jazdą średnią i weszła w skład autoramentu narodowego. W drugiej połowie XVII w. coraz częściej zaczęła pojawiać się nazwa jazda pancerna. Jednym z powodów tego stanu rzeczy była konieczność odróżnienia tej formacji od Kozaków zaporoskich19.
Podczas działań zbrojnych, oprócz samych bitew, starć i potyczek, które stanowiły ich kwintesencję, wojsko wypełniało także inne zadania. Jednymi z najistotniejszych były zwiad i rozpoznanie terenu. Jazda pancerna, bardzo często wykorzystywana była do przeprowadzania zadań zwiadowczych w postaci podjazdów i zagonów. Najwybitniejsi zagończycy jak Marek Gdeszyński, Krzysztof Korycki, Jerzy Bałaban, Aleksander Cetner czy Jacek Szemberk, o którym J.F. Drobysz-Tuszyński napisał: „[…] a lubo kreatura była dość niskiego wzrostu, ale serce, że tak rzekę, większe było niż on sam […]”, byli rotmistrzami chorągwi kozackich. Świetnymi zagończykami byli również kozacy zaporoscy w służbie Rzeczpospolitej, Semen Zabuski, Iwan Gandza i Jan „Jaśko” Jasnoborski, którzy w zamian za lojalność wobec niej otrzymali nobilitacje oraz dowództwo nad chorągwiami pancernymi20. Gdeszyński na czele swojej chorągwi przeprowadzał zwiad przed bitwą korsuńską. Wówczas obserwował ruchy armii kozacko-tatarskiej w rejonie Taśmina. Dowodził również jedną z grup wywiadowczych przed starciem pod Zborowem21, w których skład wchodziły również prywatne, kozackie chorągwie Dominika Ostrogskiego-Zasławskiego pod dowództwem Stanisława Suchodolski, Krzysztofa Koryckiego i Stanisława Górskiego, czego relację możemy poznać z diariusza wyprawy zborowskiej: „Z drugiej strony przeprawy acrius w tył taboru następowali Tatarowie, których lud z podkanclerzem […] i z p. sędomirskim […] przepędził […], ciż Tatarowie wsiedli potym na lud ks. j. m. p. wojewody krakowskiego, któremu p. Suchodolski, p. Korycki i p. Górski zawiadowali i z taboru ich, który w pół mile od wielkiego taboru stał, parować poczęli […]”22. Rozsławiony w powieści „Ogniem i mieczem”, porucznik pancerny Mikołaj Skrzetuski, podkomendny Marka Gdeszyńskiego, również przeprowadził skuteczny podjazd w 1660 r. w trakcie wojny z Rosją. Relację z tego wydarzenia podaje nam Jakub Łoś w swoim pamiętniku: ”Wytchnąwszy tedy sobie i trawy doczekawszy […], naprzód pod Kozieradą obozem stanęliśmy, skąd podjazd najpierwszy wyprawiono jm. pana Skrzetuskiego […] Ten tedy pan Skrzetuski najpierwszy eksperyment uczynił z Moskwą podjazdem swoim szczęśliwym, którym wpośród prawie wojska wszedłszy […] z bębny, i kilkanaście Moskwy na różnych miejscach wziąwszy, szczęśliwie powrócił.”23.
W 1667 r., Skrzetuski przeprowadził podobny zagon w kierunku Szarogrodu. W jego trakcie starł się z Tatarami pod Bryndzym Stawem, pobił ich i „[…] cokolwiek było jasyru, wszystkośmy odbili […]”24. Właściwe rozpoznanie terenu i pogody, liczebności nieprzyjaciela oraz kierunku przemarszu jego sił, było niezbędne do osiągnięcia przewagi a następnie sukcesu w działaniach zbrojnych. A. Radziwiłł, opisał sytuację ze stycznia 1634 r. kiedy to wysłano rotmistrza Smolskiego, na zwiad: „Po onegdajszej utarczce hetman lit. widząc, że Moskale zwyczaju wojowania nie odmienią, i że ich z obozu na plac nie wywabi, umyślił ich ustawicznymi exkursyami niepokoić; przeto 4go stycznia, wysłał rotmistrza kozackiego, Smolskiego, aby na nich napadłszy, przestraszył ich, i oraz aby się dowiedział, jeżeli owa warownia, która dla znoszenia drew nieprzyjaciel był zbudował, jest opuszczona […] Uczynił tak Smolski, i powiadał, iż na pomienionem miejscu jest obrona i straż moskiewska.”25 W relacji J. Jerlicza, z 16 października 1663 r., pułkownik Sebastian Machowski wysłał z Czarnogrodu 150 konny oddział jazdy składający się z jazdy pancernej i lekkiej „dla języka”, który podpadł pod monaster św. Mikoły Pustyńskiego, i „[…] tamże pod tym monasterem uchwycili popa i dwóch chłopów, których wypytawszy co się dzieje z Moskwą […]”, pozyskali informacje o planach żołnierzy moskiewskich26. Podjazdy mogły również zwalczać niewielkie oddziały zwiadowcze oraz atakować rozproszone i oddzielone od głównego zgrupowania wojska, czego przykładem jest akcja pod Bryndzym Stawem. W liście z 21 sierpnia 1628 r., Stanisław Koniecpolski pisał do Zygmunta III, o walkach swoich oddziałów pod Grudziądzem: „[…] posłałem […] pana Budziszowskiego z pewnymi kozackiemi chorągwiami, aby się nad nieprzyjacielem wieszając, onego z boku szarpał, i mnie o postępkach jego obwieszczał.”27
