Królestwo Turetii
Hrabstwa => Hrabstwo Białoturetyckie => Wątek zaczęty przez: Mikołaj Teodor Zienewski w Maj 06, 2022, 14:58:26
-
(https://filozoficznykrakow.files.wordpress.com/2015/09/budynek-tnk.jpg)
-
Rodzaje broni w średniowieczu.
Broń (oręż) definiuje się jako środek techniczny (narzędzie) przeznaczony do prowadzenia walki. Broń służy do napadu i obrony, a jej działanie polega na obezwładnieniu nieprzyjaciela, niszczeniu sprzętu, umocnień, obiektów gospodarczych, ośrodków społeczno-administracyjnych itp.
Broń średniowieczną, zaliczaną do broni dawnych (historycznych) dzieli się na broń zaczepną i broń obronną, w odróżnieniu od współczesnego podziału broni na konwencjonalną i masowego rażenia.
Średniowieczna broń zaczepna obejmuje broń miotającą i broń białą, do broni ochronnych należą wszelkiego rodzaju osłony przed bronią zaczepną, przede wszystkim zbroja i tarcza.
Broń miotająca jest to broń wyrzucająca (miotająca) pociski na odległość. W zależności od sposobu uzyskania energii potrzebnej do wyrzucenia pocisku wyróżnia się bronie neurobalistyczne, działające na zasadzie wykorzystania sprężystości materiału użytego do budowy urządzeń miotających oraz bronie barobalistyczne, działające na zasadzie wykorzystania dźwigni i siły odśrodkowej. W broniach neurobalistycznych magazynowanie energii zużywanej na wyrzucenie pocisku może odbywać się poprzez skręcenie, zgięcie lub ściśnięcie elastycznego materiału. W broniach barobalistycznych energia jest magazynowana w podniesionym na pewną wysokość ciężarze, przymocowanym do krótszego ramienia dźwigni.
Oba te rodzaje broni noszą nazwę artylerii przedogniowej. Pod koniec średniowiecza pojawia się palna broń miotająca czyli broń pirobalistyczna, wykorzystująca siłę gazów prochowych. Pojawia się zarówno broń artyleryjska (czyli wykorzystująca działa - broń palną miotającą pociski dużych kalibrów) jak i broń rakietowa (pociski napędzane silnikiem rakietowym). Końiec średniowiecza to również pierwsze modele ręczne broni palnej.
-
Broń biała jest to broń obejmująca wszystkie środki walki wręcz. Ze względu na budowę dzieli się na broń obuchową, broń drzewcową, i broń sieczną. Często wyróżnia się odrębny rodzaj broni - broń kłującą, przeznaczoną do zadawania pchnięć. Broń kłująca może być zarówno drzewcowa jak i sieczna. O przynależności do grupy broni kłującej decyduje funkcja broni, a nie jej konstrukcja.
Broń obuchowa służy do zadawania ciosów miażdżących lub cięć (broń obuchowo-sieczna). Niektóre rodzaje broni obuchowej można było również miotać.
Cechą charakterystyczną jest osadzenie głowicy na drewnianym, rzadziej metalowym trzonku lub krótkim drzewcu wyposażonym w uchwyt. Działanie broni obuchowej polega na odpowiednim wykorzystaniu jej masy do zadania ciosu miażdżącego, rzadziej do zadania cięcia lub kłucia. Skuteczność zależy głównie od odpowiedniego ukształtowania głowicy, jej masy a także wyważenia całej broni. Do XV w. broń obuchowa była bronią wojskową, później używana była przez chłopów w czasie powstań. Niektóre rodzaje broni obuchowej przekształciły się w oznaki władzy wojskowej (buława, buzdygan).
Broń sieczna służy do zadawania cięć. Każdy typ broni siecznej składa się z głowni (brzeszczotu, klingi) czyli tego elementu który przeznaczony jest do zadawania cięć (lub kłuć w broni kłującej) i odpierania ataków przeciwnika oraz rękojeści służącej do uchwycenia broni ręką. Ostra strona głowni nazywa się ostrzem lub brzuścem, strona przeciwna to tylec. Płaska strona głowni to płaz.Wcięcia na płazie nazywa się strudzinami. Rękojeść składa się z trzonu, głowicy i jelca. Do przechowywania broni siecznej służy pochwa. Broń sieczną dzieli się na prostą (obosieczną i jednosieczną) oraz krzywą, przy czym podział ten nie jest ścisły i precyzyjny.
Broń drzewcowa składa się z grotu i długiego drzewca. Jest to najstarszy znany typ broni. Przeznaczona jest do walki wręcz lub do rzucania. Niektóre rodzaje broni drzewcowej przekształciły się w oznaki władzy.
Broń biała była dominującym rodzajem broni w czasach średniowiecza i jest wykorzystywana jako środek walki do dziś (nóż, bagnet) oraz pełni rolę reprezentacyjną (szabla, sztylet, halabarda).
Broń obronna (ochronna) jest wyposażeniem walczącego przeznaczonym do ochrony ciała przed działaniem broni zaczepnych.
-
Do broni neurobalistycznych zaliczamy:
Kuszę - zwaną też samostrzałem. Jest to ręczna broń miotająca, składająca się z metalowego łuku przymocowanego do łoża z kolbą, cięciwy i mechanizmu spustowego.
Najczęściej z kuszy strzelano bełtami, czasem małymi kulami metalowymi. Kusza pojawia się w Europie w V w., jednak w powszechnym użyciu znajduje się od wieku XII i używana jest do celów wojskowych do XVI w. Skuteczny zasięg kuszy dochodził do 450 m (dla przeciwnika bez zbroi). Początkowo cięciwę kuszy napinano ręcznie, później stosowano do tego celu urządzenia korbowe lub dźwignie.
Odmianą kuszy o dużych rozmiarach i często montowaną na podwoziu kołowym, bądź zaopatrzoną w uchwyty umożliwiające jej transport stanowi balista i arkabalista (espringola) - są to maszyny zaliczane do broni oblężniczych, wyrzucające pociski w postaci bełtów lub kul torem płaskim. Machiny te napinano za pomocą kołowrotów. Duże balisty miotały kilkudziesięciokilogramowe pociski na odległość do 200 m, dla lżejszych pocisków zasięg dochodził do 1000 m.
Katapultę - machina miotająca wyrzucająca pociski za pomocą dwóch, niezależnych od siebie, napiętych drewnianych drągów, tkwiących w elastycznych wiązkach strun.Pewną odmianą katapulty było brocoli. Broń tą stanowił pionowy elastyczny, początkowo drewniany, później również metalowy pręt, odginany od pionu za pomocą liny i kołowrotu. Po zwolnieniu naciągniętego pręta przekazywał on, poprzez uderzenie, swoją energię pociskowi, najczęściej w postaci strzały lub belki, umieszczonemu w specjalnym łożu.
-
Łuk - jest najstarszą, obok procy bronią miotającą. Składa się z elastycznego pręta i cięciwy. Za pocisk do łuku służy strzała złożona z drzewca, grotu i opierzenia, czyli lotek zapewniających stateczność podczas lotu. W komplecie z łukiem występuje łuba (pokrowiec do przechowywania łuku) oraz kołczan (futerał na strzały). Zestaw taki nosi nazwę sajdaka. Donośność łuku dochodziła do 200 m a szybkostrzelność do 20 strzał na minutę. Łuk był w użyciu w ciągu całego średniowiecza. Istnieją dwa podstawowe typy łuków. Pierwszy z nich to łuk prosty (europejski). Jest on mało wygięty, grubszy w części środkowej i zwężający się ku końcom.
Drugi typ to łuk refleksyjny (wschodni, azjatycki). Jest on znacznie krótszy od łuku prostego, przy czym w stanie nie napiętym wygięty jest w przeciwną stronę niż po napięciu, co zwiększa siłę miotania
Innym rodzajem broni neurobalistycznej był używany na początku średniowiecza onager (monankon). Miotająca belka onagera była umocowana w poziomo skręconej wiązce strun. Na końcu tej belki umieszczony był uchwyt, do którego wkładano pocisk, najczęściej w postaci kamiennej kuli. Belkę ściągano do pozycji poziomej, pokonując siłę sprężystości skręconych żył i puszczano. Belka wykonywała wtedy gwałtowny obrót w płaszczyźnie pionowej, nadając odpowiednie przyspieszenie pociskowi. W podobny sposób jak onager miotała pociski frondibola - machina miotająca, stanowiąca wielką procę na podstawie z drewnianych belek, również wyrzucająca pociski za pomocą dźwigni ściąganej linami w dół i gwałtownie zwalnianej.
-
Broń barobalistyczną stanowi trebusz (trabutium) - machina miotająca używana do miotania pocisków kulistych. Trebusz zaopatrzony był w nieruchomą przeciwwagę, dzięki czemu odznaczał się dużą celnością. Odmianę trebusza stanowiła biffa - maszyna miotająca działająca na tej samej zasadzie, lecz zaopatrzona w ruchomą przeciwwagę. Dzięki możliwości przesuwania przeciwwagi biffa zapewniała zmianę zasięgu miotanych pocisków, co odbywało się kosztem celności. Zalety trebusza i biffy wykorzystano w blidzie (tripantium). Ta machina miała dwie przeciwwagi - ruchomą i nieruchomą, dzięki czemu odznaczała się zarówno wysoką celnością jak i zasięgiem.
Broń miotająca którą trudno zakwalifikować do któregoś z powyższych rodzajów broni miotających to proca. Była to broń używana od najdawniejszych czasów do celów myśliwskich, w starożytności i średniowieczu posiadała jednak istotne znaczenie bojowe. Proca składała się z dwóch rzemieni lub linek długości ok. metra, połączonych w jednym końcu szerszym kawałkiem skóry, tworzącym rodzaj miseczki, w którą wkładano przeznaczony do miotania pocisk, zazwyczaj był to kamień.
Nie połączone ze sobą drugie końce rzemienia procarz ujmował w rękę i, zataczał procą koła. W odpowiedniej chwili uwalniał jeden z końców linki i pocisk, pod działaniem siły odśrodkowej wylatywał w kierunku celu.
-
Do broni pirobalistycznych zaliczamy
Bombardy - początkowo były to machiny miotające, a od XV w. działa o dużym kalibrze, krótkim przewodzie lufy i komorze prochowej kalibru mniejszego od kalibru lufy. Bombardy były używane głównie do burzenia murów obronnych. Bombardy mocowane na łożach kołowych używane były także w działaniach polowych. Początkowo strzelano z bombard kulami kamiennymi, później żelaznymi. Donośność skuteczna tej broni sięgała do 600 m.
Race - w czasach średniowiecza racami nazywano niewielkie niekierowane pociski rakietowe, wypełnione w całości materiałem zapalającym, pełniącym równocześnie funkcję paliwa.
Najstarszym przedstawicielem ręcznej broni palnej jest pochodząca z XIV w. hakownica. Nazwa broni pochodzi od haka zamocowanego pod spodem lufy. Hak ten podczas strzału zaczepiano o podporę. Lufę hakownicy wykuwano lub odlewano z żelaza lub brązu. Lufa taka miała zwykle kształt graniastosłupa ośmiobocznego o długości 25-50 cm i kalibrze ok. 20 mm. Lufa hakownicy osadzona była na drewnianym łożu długości do 1,8 m. Jako pocisków używano początkowo kul kamiennych lub żeliwnych, później ołowianych. Innym, późniejszym rodzajem broni palnej był petrynał - ręczna broń palna o krótkiej lufie i długiej kolbie opieranej o napierśnik zbroi, używana w Europie Zachodniej pod koniec średniowiecza (XIV-XV w.).
-
Broń biała obuchowa
Topór stanowił najpopularniejszą broń obuchową średniowiecza. Konstrukcyjnie składał się z głowicy wyposażonej z jednej strony w toporzysko z ostrzem, z drugiej w obuch. Głowica zamocowana była do trzonu za pomocą osady. Charakterystyczną część toporzyska w toporze stanowi tzw. broda stanowiąca przedłużenie ostrza w kierunku uchwytu. Toporzysko jest więc szersze od szyjki łączącej je z osadą. Ostrze topora zadaje ciosy tnące, obuch - miażdżące. Topory mogły być jednoręczne i wtedy były używane wraz z tarczą bądź mogły być dwuręczne. Te ostatnie czasami występowały jako topory podwójne, wyposażone w drugie toporzysko w miejscu obucha. Odmianą topora jest siekiera, różniąca się od niego brakiem brody w toporzysku, a więc również długością ostrza. Odmianą topora jest również czekan (czakan) - broń w postaci toporka (siekierki) lub młotka z zagiętym kolcem, osadzonego na krótkim bądź długim trzonie. Używany powszechnie od XIV w. w Polsce i na Węgrzech, głównie jako broń jazdy.
Nadziak - miał postać młota osadzonego na drzewcu, z jednej strony tępego, z drugiej zakończonego ostrym kolcem lub grotem do kłucia. Nadziak przeznaczony był do rozbijania zbroi i hełmu przeciwnika. Używany od XV w. Podobny konstrukcyjnie do nadziaka był obuch i obuszek.
Cep stanowi broń której wyróżnikiem jest ruchome lub elastyczne połączenie głowicy z trzonkiem i uchwytem. W cepie klasycznym głowica ma taki sam kształt jak trzonek, może się różnić jedynie długością. Broń ta wykorzystywana była w zasadzie przez plebs. W działaniach wojennych wykorzystywane były cepy bojowe, których głowice o różnorodnych kształtach umożliwiały zadawanie ciosów miażdżących oraz ran ciętych i szarpanych. Przykładem cepa bojowego jest korbacz (kiścień) - broń składająca się z drewnianego trzonka, do którego rzemieniem lub łańcuchem przymocowana była żelazna kula z kolcami. Broni tej powszechnie używała średniowieczna piechota.
-
Buława - broń składająca się z krótkiego trzonka i ciężkiej głowicy kształtu kulistego lub gruszkowego. Od XVI w. buława traci znaczenie bojowe i staje się oznaką wyższych godności wojskowych (w Polsce oznaczała władzę hetmańską). W przypadku głowicy mającej postać rozszczepionych piór (zwykle 6 lub 8 ) rozchodzących się promieniowo od drzewca, szerszych u góry i zwężających się ku dołowi mamy do czynienia z buzdyganem. Podobnie jak buława buzdygan pod koniec średniowiecza stanowił oznakę władzy (w Polsce przysługiwał rotmistrzowi). Do końca jednak był używany do walki.
Maczuga jest najstarszym, obok pałki rodzajem broni obuchowej. Maczuga ma zmienny przekrój, rozszerza się wraz z odległością od trzonka, w pałce przekrój jest stały. Cechą wyróżniającą te typy broni jest wykonanie obucha i trzonka z jednego kawałka odpowiednio ukształtowanego materiału (głównie drewna). Dla zwiększenia efektywności zarówno maczugi jaki i pałki wzmacniano w części obuchowej elementami metalowymi lub kamiennymi. Najbardziej zaawansowanym typem maczugi jest wekiera wyposażona w żelazne okucia w postaci wystających zębów.
Inne rodzaje broni obuchowej to morgensten, oścień.
-
Broń sieczna (kłująca)
Symbolem broni średniowiecznej i rycerstwa jest miecz. Miecz jest bronią o obosiecznej głowni i prostej, otwartej rękojeści oraz krzyżowym jelcu. Miecz używany był przez cały okres średniowiecza i był bronią typowo rycerską. Miecze były używane zarówno przez piechotę jak i przez jazdę. Istniały także miecze mające wyłącznie znaczenia symboliczne. Początkowo miecze miały szeroką, krótką głownię i często nie posiadały jelca. Od XI w. rękojeść i głownia znacznie się wydłużają. Wraz z rozpowszechnianiem się zbroi płytowych długość głowni zwiększa się i nabiera ona charakteru kłującego - miecze późnogotyckie. Miecze średniowieczne dzielą się na jednoręczne oraz pojawiające się od XIV w. miecze dwuręczne i półtoraręczne. Późnośredniowieczną odmianę miecza stanowi koncerz, charakteryzujący się długą i wąską głownią, przeznaczony zasadniczo do wykonywania pchnięć. Miecze jednoręczne noszono u pasa. Miecze dwuręczne noszono na ramieniu lub na plecach i nie używano do ich przechowywania pochew.
Szabla pojawia się w Europie w XII w. pod wpływem kontaktów ze Wschodem, gdzie była używana od starożytności. Szabla jest bronią jednosieczną o wąskiej, mniej lub bardziej wygiętej głowni (czasami tylko na sztychu, przy prostej zastawie). Początkowo szable posiadały rękojeści otwarte, później pojawiają się rękojeści półotwarte i zamknięte. Rozpowszechnienie szabli następuje wraz z pojawieniem się jazdy lekkiej, choć szable były używane również przez piechotę. Najsłynniejszymi szablami Średniowiecza były damascenki (damaszki) o jednosiecznej, zakrzywionej głowni. Klingi tych szabel były bardzo ostre, giętkie i odporne na korozje, zaś na powierzchni miały charakterystyczny ornament. Wykonywane były jako odkuwki splecionych prętów stali o różnej zawartości węgla, ornament wykonywano wklepując w wytrawione rysy brązowe, srebrne lub złote druciki. Damascenki wykonywano na terenach dzisiejszej Syrii, choć technika ta była znana na całym Wschodzie (np. turecki bułat). Z końcem średniowiecza szabla wraz z rapierem który jest bronią o głowni długiej, prostej, obosiecznej (czasami trójgraniastej) wypiera z użycia miecz.
-
Sztylet (puginał, tulich) jest to krótka broń sieczna, czasami kłująca, jedna z najstarszych broni tego typu. Klasyczny sztylet stanowi miniaturę miecza, posiada prostą, obosieczną głownię, jelec i prostą głowicę. Wygląd sztyletu zmieniał się znacznie na przestrzeni dziejów, istniały także jego różne odmiany. Sztylety wykonywane były w zasadzie w całości z żelaza, chociaż trafiały się trzony wykonane z innego materiału. Głownia mogła być płaska w przekroju (generalnie przeznaczona do zadawania cięć) lub graniasta (w sztyletach służących do zadawania ciosów kłujących). Głownie od rękojeści oddzielał niewielki jelec. W niektórych sztyletach rolę jelca spełniała kolista tarcza. Często tarcza taka znajdowała się również na końcu rękojeści, dzięki czemu dłoń zaciśnięta na rękojeści miała pewne oparcie (były t tzw. sztylety tarczowe, popularne w XIV i XV w.). Podobne rozwiązanie rękojeści spotykane jest w basilardzie (baselardzie), gdzie następuje rozszerzenie trzonu rękojeści na obu końcach. W puginałach fallicznych (nerkowych), które pojawiają się w XIV w. i zyskują wielką popularność rolę jelca spełniają kuliste występy u nasady rękojeści. Sztylety noszone były przy pasie, w pochwie po prawej stronie. Używane były podczas wojny jako broń służąca do zadania ostatecznego ciosu (np. mizerykordia która pojawia się w XIV w. jako puginał o cienkiej, ostrej głowni i służy do przebicia pancerza lub zadania ciosu między płytami pancerza powalonego przeciwnika) bądź jako broń cywilna (np. włoska cinquedea o trójkątnej głowni, szerokiej przy podstawie na pięć palców i półksiężycowym jelcu, pochylonym w stronę ostrza) bądź wreszcie jako samodzielna broń (np. popularna na zachodzie daga (deka) o szerokiej, zwężającej się klindze długości ok. 50 cm i klasycznym układzie rękojeści i jelca, używana początkowo przez piechotę, a następnie również przez jazdę do rozdzierania kolczugi na przeciwniku). Sztylety używane na Wschodzie (np. perski handżar) posiadały wyraźnie zakrzywioną głownię i dużą, wklęsłą i często bogato zdobiną rękojeść. Również ostrza tych sztyletów często posiadały bogatą ornamentykę. Wojownicy Wschodu najczęściej nosili sztylety za pasem.
-
Noże stanowiły najprostszy i najtańszy rodzaj broni siecznej. Najpopularniejszym i najprostszym typem noża przeznaczonym do walki był kordelas. Składał się z prostej lub lekko wygiętej, jednosiecznej głowni ze skośnie ściętym sztychem i prostej rękojeści oraz długiego i prostego jelca. Nóż posiadający bogate zdobienia na rękojeści a często również na głowni nazywano początkowo kordem. Później nazwą tą określano każdy rodzaj długiej broni siecznej. Kordy noszono zawieszone do pasa na rapciach, skierowane ukośnie ostrzem w dół, zazwyczaj u lewego boku.
Broń drzewcowa
Oszczep jest najstarszą bronią drzewcową, znaną już od czasów prehistorycznych. Oszczep składał się z drzewca długości 2-3 m zakończonego grotem. Zasadniczo oszczep stanowił broń myśliwską. Jako broń bojowa używany był zarówno w walce wręcz jak i do rzucania.
Włócznia (rohatyna) - jest to broń drzewcowa długości ok. 2,5 m, zakończona ostrym grotem. Używana od czasów starożytności (rzymska hasta o szerokim grocie w kształcie liścia). W Polsce używana jest od X w. jako broń piechoty i jazdy. Od XII w. włócznie wyrabiane na ziemiach polskich i ruskich nazywa się sulicami. Odmianą włóczni używaną na Wschodzie był krótszy dziryt (długości do 1 m), używany również w Europie jako broń ćwiczebna i sporadycznie do walki. Dziryt wykorzystywany był częściej do rzucania niż do walki wręcz, dlatego czasami zaopatrywano go w lotki. Lżejszą odmianą włóczni, przeznaczoną do walki wręcz (kłucia) była dzida. Od XII w. włócznia jest wypierana przez kopię. Kopia stanowiła w średniowieczu broń ciężkiej kawalerii. Zbudowana była z płaskiego grotu osadzonego na długim drzewcu. Często kopia ozdabiana była proporcem, który służył nie tylko jako symbol rozpoznawczy ale również miał za zadanie płoszyć konie przeciwnika. Długość kopii dochodziła do 4,5 m. W celu zmniejszenia jej ciężaru drzewce często było wydrążone co powodowało, że kopia była bronią jednorazową. Końcową część kopii wzmacniano elementami żelaznymi aby uniemożliwić jego odrąbanie. Kopia używana była podczas natarcia do przełamania obrony przeciwnika. Po jej skruszeniu kopijnik walczył z przeciwnikiem za pomocą miecza lub koncerza.
-
Z końcem średniowiecza w uzbrojeniu piechoty pojawia się pika. Pika składała się z bardzo długiego drzewca (dochodzącego do 5 m) i małego, ostrego grotu. Podczas ataku piką posługiwano się podobnie jak włócznią, podczas obrony tylec piki wbijano w ziemię a grot kierowano w stronę nacierającego nieprzyjaciela. XV-wieczną odmianę piki, używaną przez piechotę niemiecką nazywa się spisą.
Oprócz grotów bronie drzewcowe były wyposażone również w ostrza. Przykład takiej broni stanowi berdysz, w którym na długim i grubym drzewcu osadzony jest wielki, szeroki topór. Berdysz był szeroko stosowany w Europie Zachodniej w średniowieczu, do Polski został wprowadzony dopiero za Jana III Sobieskiego, gdzie służył jako narzędzie saperskie i forkiet (podpórka pod muszkiet lub arkabuz podczas strzelania). Innym rodzajem broni drzewcowej z ostrzem stanowi bojowa odmiana kosy czyli glewia, używana od XIII w. Posiada ona żeleziec w postaci szerokiego, jednosiecznego noża, na którego tylcu z czasem dodawano kolce, osadzony na drzewcu o długości ponad 2 m.
Bronią przeznaczoną do zadawania pchnięć i cięć była partyzana. Posiada ona obosieczny grot zaopatrzony u nasady w boczne rozgałęzienia w kształcie skrzydeł.
Najbardziej wszechstronnym rodzajem broni drzewcowej była halabarda. Na drzewcu długości 2,5 m umieszczony był żeleziec, składający się z kilku połączonych ze sobą elementów: siekiery do rąbania, grotu do kłucia i haka do ściągania przeciwnika z konia. Halabarda rozpowszechniła się w XIV i XV w. w Europie Zachodniej jako broń piechoty, później jako broń straży pałacowych i miejskich. Odmianę halabardy o dużym i płaskim żeleźcu przypominającym ostrze kosy osadzone na sztorc, z dodanymi hakami i kolcami stanowi gizarma, używana od XII w. początkowo w Anglii, a później w całej Europie.
-
Rozkwit średniowiecza - kultura średniowiecza
-
Przełom starożytności i pierwsze wieki średniowiecza, to wobec wielkich zmian i zawirowań w Europie Zachodniej czas upadku kultury i sztuki. Barbarzyńcy nie doceniali sztuki i nie tworzyli wartości wyższych. Jedynie Kościół katolicki, a szczególnie domy zakonne, były wyspami i oazami jakiejkolwiek kultury w morzu chaosu, zamętu i niepokoju.
W takiej sytuacji korzystnie zaznaczył się okres panowania Karola Wielkiego i jego działania zmierzające do podźwignięcia kultury, sztuki, pisarstwa. Czasy te noszą miano „renesansu karolińskiego” i były ważnym etapem w dalszym rozwoju kulturalnym Europy Zachodniej.
Dużą i niezbadaną jeszcze do końca rolę w XI i XII w. odgrywały pielgrzymki. Ogromne rzesze pielgrzymów wędrowały często tysiące kilometrów do miejsc kultu. Do najpopularniejszych miejsc odwiedzanych przez pielgrzymów należały grób św. Jakuba w Compostelli w Hiszpanii oraz Rzymu. Od czasu krucjat prawie powszechne stało się pielgrzymowanie do Ziemi Świętej.
-
Dzięki tym zmianom nastąpił rozwój umysłowy na Zachodzie. Systematycznie podnoszono poziom szkół we Włoszech - w Bolonii i Padwie, we Francji - w Chartres i Paryżu. W wyniku zetknięcia się z dorobkiem kulturowym antyku za pośrednictwem Bizancjum (wyprawy krzyżowe) i kontaktów, także pokojowych, z Arabami (przy okazji krucjat, ale także na Półwyspie Pirenejskim) nastąpiło „odkrycie na nowo” antyku, szczególnie twórczości literackiej i filozoficznej starożytności.
W XI w. na potrzeby Kościoła zaczęła się szybko rozwijać filozofia. Powszechnie znano i studiowano Platona i Arystotelesa. Najwybitniejsi filozofowie średniowieczni to: Roscelin (1050-1120), Abelard (1079-1142), Bernard z Clairvaux (1090-1153)
-
Scholastyka to nazwa filozofii uprawianej w szkołach średniowiecznych. Wielki filozof Anzelm był zwolennikiem uzasadniania prawd wiary przez rozum, twórcą powiedzenia „wiara szuka poznania”. W tym duchu rozwinęła się scholastyka. W XIII w., dzięki odczytaniu na nowo dzieł Arystotelesa za pośrednictwem filozofów arabskich, stało się z czasem możliwe dostosowanie filozofii wielkiego Greka do potrzeb chrześcijaństwa. Przypisuje się to Albertowi Wielkiemu (1205-1280) i jego uczniowi Tomaszowi z Akwinu (1224-1274). Arystotelizm w wydaniu św. Tomasza stał się podstawą jego koncepcji filozoficzno-religijnej, nazwanej od imienia autora tomizmem. Łacina była językiem powszechnie używanym w średniowiecznej Europie, językiem dyplomacji, nauki, Kościoła, warstw wykształconych, literatury, itd. Coraz częściej jednak zaczęły pojawiać się próby pisania w językach narodowych, choć początkowo miały ograniczony zasięg.
Ogromną popularnością cieszyły się eposy rycerskie tzw. „chansons de geste”, opisujące czyny wojenne rycerzy. Najsłynniejsze z nich to Pieśń o Rolandzie, Pieśń o Nibelungach i inne. Często utrwalone w językach narodowych.
W warunkach Europy XI i XII w. nastąpił potężny rozwój budownictwa, przede wszystkim sakralnego, w którym dominował styl romański. Powstał z połączenia tradycji rzymskich i wschodnich. Podstawowym tworzywem budowlanym był kamień. Drewniane stropy powszechnie zastępowano sklepieniami: krzyżowym i kolebkowym. Mury były grube, okna i drzwi małe. Sprawiało to wrażenie mrocznego wnętrza. Najbardziej popularnym planem, na jakim budowano kościoły, był plan bazyliki o trzech lub pięciu nawach na rzucie krzyża łacińskiego. Motywami dekoracyjnymi były wątki geometryczne i stylizowana roślinność. W sztuce romańskiej rozwijała się rzeźba - naiwna w formie i nieporadna. Na południu Europy rozwinęło się malarstwo ścienne - freski na ścianach kościołów. Nastrój mroczności w świątyniach potęgowały różnobarwne witraże.
-
(https://staticopracowania.iplsc.com/opracowania_prod_static/images/185894/plan_ko%C5%9Bcio%C5%82a_roma%C5%84skiego.jpg)
(https://staticopracowania.iplsc.com/opracowania_prod_static/images/185894/otwory_okienne_budowli_roma%C5%84skich.jpg)
-
W końcu XII i na początku XIII w. ukształtował się nowy styl w architekturze - gotyk. Jego kolebką była Francja. W przeciwieństwie do stylu romańskiego był bardziej śmiały, lekki, o strzelistych konstrukcjach. Przestronne, jasne wnętrza zastąpiły ciężkie i ciemne. Półkole zastąpiono łukiem i strzelistością. Budowle miały kilka kondygnacji, wspartych przyporami. Pojawiły się lekkie i wysokie sklepienia. Ściany otrzymały duże otwory okienne, często przeszklone wspaniałymi witrażami. Kościoły budowano na planie krzyża łacińskiego, najczęściej o trzech nawach. Materiałem budowlanym był powszechnie używany biały kamień, w niektórych krajach czerwona cegła.
Rzeźba gotycka jest bardziej realistyczna, tematy są zaczerpnięte z życia ludzi. W malarstwie coraz śmielej artyści posługują się barwami. W średniowieczu twórczość artystyczna była anonimowa. Kultura w całej Europie była podobna oraz uniwersalna, czyli powszechna.
W filozofii obowiązujący powszechnie tomizm (Tomasz z Akwinu) zaczął być podważany przez franciszkanina Rogera Bacona (1214-1294), który uważał, że zrozumienie dzieł Arystotelesa, którego interpretował Tomasz za pośrednictwem przekładów, powinno nastąpić przez poznanie języka autora. Bacon domagał się, by znajomość przyrody opierała się nie na wiedzy nabytej, książkowej, lecz na doświadczeniu. Bacon był krytykiem nauki scholastycznej, która w XIV w. straciła atrakcyjność. Literatura późnego średniowiecza była nadal pod względem językowym jednolita - dominował język łaciński. Coraz częściej jednak dzieła literackie powstawały w językach narodowych. Wybitni włoscy poeci, którzy są zaliczani do prekursorów nowego prądu kulturowego, nowej epoki - renesansu - tworzyli w łacinie, coraz częściej jednak sięgali do lokalnego narzecza włoskiego, które z czasem stało się podstawą tworzenia literackiego języka włoskiego.
Wybitni twórcy:
Dzieła tworzone przez ludzi późnego średniowiecza przestały być anonimowe. Wiąże się to z pojawieniem się nowej filozofii życia i postępowania, z humanizmem. Stawiał on na pierwszym miejscu człowieka (humanus).
Po upadku Konstantynopola (1453) uchodzący z Bizancjum uczeni Grecy przynieśli do Europy znajomość antyku, który coraz powszechniej poznawany, stał się początkiem rodzącego się renesansu - jego kolebką były państewka włoskie.
We wczesnym średniowieczu nastąpił upadek oświaty i szkół. Za czasów Karola Wielkiego szkolnictwo zostało częściowo zreformowane. Prawdziwy rozwój nastąpił dopiero w XII i XIII w. Ludzie poszukiwali wiedzy. Nie wystarczały im podstawowe wiadomości wynoszone ze szkół klasztornych. Niektóre ze szkół średniowiecznych zyskały znaczną popularność. We Francji najpopularniejsze szkoły w Chartres, w Paryżu na wzgórzu św. Genowefy, w Italii szkoły z Bolonii. To one dały początek średniowiecznym uniwersytetom.
-
Powstały w 1088 r. uniwersytet w Bolonii szczycił się osiągnięciami w badaniach nad prawem rzymskim. Pierwsi wykładowcy prowadzili wykłady z prawa rzymskiego. Studia były płatne. Sława uczelni i miasta sięgała poza granice Italii. Scholarzy (studenci) korzystali z wielu przywilejów, ze swego grona wybierali rektora, organizowali rok akademicki i dobierali sami kadrę profesorską, którą opłacali. Na uniwersytecie w Bolonii wykształciły się demokratyczne stosunki, uniwersytet cechowała świeckość i brak wydziału teologicznego.
Paryż to uniwersytet wyrosły ze szkoły katedralnej i szkół klasztornych m.in. na wzgórzu św. Genowefy. Na tej uczelni nie było wydziału prawniczego. Uniwersytet paryski był uczelnią teologiczną i hierarchiczną. W przeciwieństwie do uniwersytetu w Bolonii, decydujący głos mieli profesorowie - z własnego grona wybierali władze uczelni i rektora. Działalność uniwersytetu paryskiego była poddana kontroli biskupa.
Twórcami dóbr kultury na ziemiach polskich w X-XIII w. byli przybysze z Europy Zachodniej. Łacina była językiem uniwersalnym, którym posługiwano się w piśmiennictwie religijnym, naukowym i w kancelariach władców.
Ogromną rolę w rozwoju kultury we wczesnym średniowieczu spełniały dwory monarsze i możnowładcze. Na dworze Bolesława Chrobrego przebywali wielcy tamtych czasów: biskup praski Wojciech, Bruno z Kwerfurtu (autor Żywota św. Wojciecha) i inni. W twórczości piśmienniczej sławiono żywoty świętych (hagiografia), zawierała ona wiele przypowieści religijnych zaczerpniętych z Pisma Świętego. Już w XI w. nasi władcy znali łacinę, grekę (Mieszko II), a książę Kazimierz Odnowiciel (Mnich) spędził podobno kilka lat w klasztorze.
Ziemie polskie utrzymywały ożywione kontakty z terenami Europy Zachodniej (Nadrenia, Kolonia, teren dzisiejszej Belgii). Na zamówienie dostojników kościelnych sprowadzano księgi liturgiczne, zaczęły powstawać pierwsze zapiski o charakterze kronikarskim (roczniki).
Budownictwo było drewniane, ale od czasów Mieszka I zaczęły powstawać konstrukcje kamienne - budownictwo przedromańskie (rotunda na Ostrowie Lednickim, rotunda Najświętszej Marii Panny na Wawelu, kamienne pozostałości kościoła w Poznaniu). Na przełomie XI i XII w. zbudowano kaplice przypałacowe w Przemyślu, Gieczu, Wiślicy, Trzemeśnie, Łęczycy, kościół Najświętszego Salwatora w Krakowie na Salwatorze. Budowlami w stylu romańskim są: tzw. katedra hermanowska na Wawelu, kościoły-katedry w Poznaniu, Gnieźnie, opactwo Benedyktynów w Tyńcu pod Krakowem, św. Andrzeja w Krakowie, a także katedry w Płocku, kościoły w Wiślicy, Opatowie, Łęczycy, Strzelnie, opactwo w Czerwińsku i wiele innych.
Da najwspanialszych rzeźb romańskich należy zaliczyć: drzwi gnieźnieńskie (ok. 1170-1180), drzwi katedry płockiej (poł. XII w.), nieliczne portale i tympanony rzeźbione w kościołach i katedrach we Wrocławiu, Strzelnie, Wiślicy.
-
Na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu licznie powstawały zgromadzenia zakonne:
W XIII w. nastąpił w Polsce przełom w dziedzinie kultury. Kulturą zaczęli się interesować ludzie świeccy - możni i bogate mieszczaństwo. Powstawały coraz liczniejsze szkoły przykatedralne i, kształcące na poziomie podstawowym, parafialne, co wpłynęło na wzrost liczebny polskiego duchowieństwa. Wybitnym kronikarzem polskim był Wincenty Kadłubek, absolwent uniwersytetów w Paryżu i Bolonii. Jego Kronika cieszyła się dużym zainteresowaniem. Dziś wiadomo, że autor nie był pisarzem do końca obiektywnym w przeciwieństwie do naszego pierwszego kronikarza Galla Anonima, piszącego na pocz. XII w. na dworze księcia Bolesława Krzywoustego. Autorem powstałych w poł. XIII w. żywotów św. Stanisława był Wincenty z Kielc. Coraz więcej Polaków wybierało studia zagraniczne. Ukazały się licznie kroniki (Kronika wielkopolska, Kronika śląsko-opolska i inne).
Budownictwo XIII w. było jeszcze pod wpływami stylu romańskiego, ale jednak już na ziemie polskie wkracza nowy styl gotycki - kościoły i klasztory dominikanów (Kraków, Poznań, Wrocław), franciszkanów (Gniezno, Kalisz, Kraków). W nowym stylu powstały: katedra wrocławska i kościół Mariacki w Krakowie. Materiałem murarskim, w przeciwieństwie do Europy Zachodniej (kamień), na ziemiach polskich była cegła. Rozwija się także rzeźba, malarstwo, złotnictwo gotyckie.
Mimo ogromnych wpływów z Zachodu, w sztuce polskiej tego okresu zauważalne były również oryginalne elementy polskie.
Rozkwit średniowiecza i kultury tego okresu na ziemiach polskich przypada na XV w. Kultura polska nie była już biernym odbiorcą, ale włączała się aktywnie w tworzenie ogólnoeuropejskich form kulturowych. Podnosił się ogólny poziom rozwoju cywilizacji. Wykorzystywane były zdobycze techniczne z okresu wcześniejszego, nastąpił rozwój hutnictwa, metalurgii, górnictwa. W miastach rozwinęły się te gałęzie rzemiosła, które były związane z wyrobem narzędzi rolniczych.
W XV w. upowszechniło się w miastach budownictwo murowane. Powstawały liczne kamienice mieszkalne, mury obronne. Mimo to drewno w budownictwie dominowało jeszcze do XVIII w.
Wraz z rozwojem sieci parafialnej nastąpił równoległy rozwój szkolnictwa elementarnego, często stojącego na dosyć wysokim poziomie. Uczniami byli synowie szlacheccy, mieszczańscy, a nawet chłopscy.
-
Upowszechnieniu czytelnictwa i rozwojowi piśmiennictwa sprzyjało upowszechnienie się druku. W 1473 r. w Krakowie po raz pierwszy w Polsce wydrukowano kalendarz.
W architekturze na schyłek średniowiecza na ziemiach polskich przypada rozkwit gotyku. Rzeźba schyłku średniowiecza jest drewniana. Najwspanialsze zabytki to: Madonna z Krużlowej i wspaniałe prace środowiska skupionego wokół rzeźbiarza z Norymbergi, mieszkającego w Krakowie Wita Stwosza - ołtarz w kościele Mariackim, który posiada już pewne cechy renesansowe. Malarstwo to przede wszystkim sztuka iluminatorska (Graduał Olbrachta, Psałterz floriański), liczne polichromie. Rozwinęło się malarstwo sztalugowe.
-
Zadania taktyczne jazdy pancernej w XVII w.
-
(http://phw.org.pl/wp-content/uploads/Brandt_Towarzysz_pancerny.jpg)
-
Jazda pancerna była jedną z formacji kawaleryjskich autoramentu narodowego Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Chodź pod względem rangi, plasowała się zaraz po osławionej husarii, to jednak ze względu na mnogość zadań, do których była przeznaczana oraz jej liczebność w kontekście całej polskiej kawalerii, należy mówić o niej jako o jednej z najważniejszych w polskim wojsku omawianego okresu.
Jazda autoramentu narodowego składała się z trzech typów jazdy: ciężkiej, średniej i lekkiej. Pierwszy typ, do którego zaliczano husarię, stanowił podstawę natarcia, dwa pozostałe oprócz wsparcia husarii, wypełniały także inne zadania podczas działań zbrojnych. W momencie samej potyczki zbrojnej, jazda średnia i lekka były jedną z części tzw. „starego urządzenia polskiego”. Wspomniana taktyka, była jednak modyfikowana i dostosowywana do zmieniających się warunków na polu bitwy. Najczęściej jednak ustawiano chorągwie w szyku nawiązującym do szachownicy, przeplatając husarię z chorągwiami pancernymi2. W ten sposób przy zatrzymaniu szarży, pancerni mogli przejąć ciężar walki na siebie i dać możliwość przegrupowania skrzydlatym jeźdźcom.
-
Do tej pory nie ukazała się żadna monografia w całości poświęcona jeździe pancernej. Wiedzę o samej formacji można czerpać z ogólnych opracowań dotyczących historii wojskowości3, w których pojawia się ona jedynie jako jeden z fragmentów całego systemu wojskowego, oraz w licznych publikacjach dotyczących wojska np. monografiach bitew, biografiach wojskowych czy wszelkich innych opracowaniach związanych z zagadnieniami polskiej sztuki wojennej XVI-XVIII w. Jedną z cech charakterystycznych jazdy pancernej, była jej uniwersalność, która predestynowała ją do wypełniania wielu zadań w trakcie działań zbrojnych. Warto zatem pokazać czym charakteryzowały się zadania taktyczne, przed którymi stawiano jazdę pancerną, jak przebiegała jej współpraca z husarią oraz jak wyglądało jej funkcjonowanie w systemie wojskowym. Zamierzeniem autora było ukazanie tego w oparciu o przykłady występujące zarówno w źródłach jak i opracowaniach. Niewielki fragment został również poświęcony, udziałowi jazdy kozackiej w systemach obronnych takich jak np. obrona potoczna czy obrona domowa.
„Equi sagittari”
Genezy jazdy pancernej wypadałoby szukać jeszcze w okresie średniowiecza. Wówczas to armia Królestwa Polskiego składała się z dwóch formacji jezdnych – ciężkozbrojnych kopijników i strzelców konnych. W kontekście genezy jazdy pancernej, szczególnie strzelcy konni warci są większej uwagi, gdyż to prawdopodobnie z nich wyewoluowała jazda kozacka. Za tym stwierdzeniem przemawia choćby podobny rodzaj uzbrojenia, zadania na polu bitwy czy wreszcie nomenklatura nazywająca konnych strzelców i kozaków w początkowym okresie ich istnienia „equi sagittari”4. Podobny był również charakter wyposażenia zarówno ochronnego jak i zaczepnego strzelców konnych, na który składała się kolczuga lub brygantyna, otwarty hełm – łebka lub kapalin, broń strzelecka (np. w postaci kuszy) oraz miecz lub coraz powszechniejsza w użyciu szabla5. Na polu bitwy zadaniem strzelców konnych było wspieranie w natarciu ciężkozbrojnych kopijników poprzez zmasowany ostrzał przeciwnika, w celu osłabienia jego szeregów przed potężną szarżą jazdy kopijniczej. Ustawienie strzelców na skrzydłach zapobiegało przed rażeniem strzałami własnych żołnierzy i zapewniało właściwe pole widzenia przy oddawaniu strzałów. Dodatkowo zapewniali oni osłonę podczas odwrotu kopijników. Często używano ich do zwiadu oraz prowokacji i odwracania uwagi przeciwnika6.
-
W tym miejscu warto wspomnieć o jeszcze jednej formacji, z której również mogły być czerpane wzorce dla wykształcenia się późniejszego odpowiednika kozaków na Litwie czyli petyhorców. W okresie późnego średniowiecza na Litwie, podstawową jednostką uderzeniową była lekka jazda litewska uzbrojona we włócznie, miecze i łuki. W jej uzbrojeniu ochronnym przeważały skórzane kaftany, brygantyny i w nielicznych przypadkach kolczugi. Jest to dobry przykład na to, że z jazdy litewskiej też czerpano wzorce przy wykształcaniu się w przyszłości jazdy kozackiej. Siłą uderzenia co prawda ustępowała ciężkozbrojnej jeździe kopijniczej, nadrabiała natomiast szybkością i elastycznością działań. Jej zaletą była też niebywała różnorodność przeprowadzanych operacji, od zdolności atakowania w niemal każdych warunkach terenowych, przenikania przez obszary trudno dostępne, organizowania zagonów na tereny wroga, po likwidowanie zagrożenia tatarskiego czy wołoskiego. Jazda ta nigdy nie unikała bitwy i nie cofała się przed wrogiem nawet wtedy gdy przewyższał ją liczebnie7.
Warto zauważyć, że wraz z początkiem XVI wieku w jeździe koronnej zaczynają zachodzić powolne zmiany. Rozpoczyna się proces redukcji uzbrojenia ochronnego, którego celem było zmniejszenie obciążenia żołnierza na korzyść jego szybkości i zwiększonej manewrowości8. Jednym z powodów zaistnienia tego procesu było najprawdopodobniej narastanie zagrożenia tatarskiego i próby dostosowania lekkich formacji jezdnych do jego zwalczania. Walka z niekonwencjonalnie działającym, ruchliwym przeciwnikiem wymagała nie tylko odpowiedniej koordynacji i nowych metod postępowania, lecz również przeorganizowania armii koronnej9. Potrzebna była formacja, która nie tylko mogłaby atakować na dystans ale także wiązać walką wręcz. Wypełniania tych zadań miała w przyszłości podjąć się jazda kozacka.
-
Kształtowanie się jazdy kozackiej
Proces, o którym była przed chwilą mowa, rozpoczęty w XVI w., objął również konnych strzelców. Reorganizacja dotknęła uzbrojenie, w którym coraz częściej pojawiał się łuk refleksyjny10. Oprócz wyraźnej skuteczności łuku w walce z Tatarami, redukcja uzbrojenia ochronnego sprawiła, że kusza przestala być potrzebna. Uzbrojenie ochronne i kusze, w rotach strzelczych zaczynają znikać już od 1546 r. a coraz częściej pojawiają się łuk z sahajdakiem i rohatyna11. Nie oznacza to, że w momencie pojawienia się kozaków, strzelcy konni przestali istnieć. Był okres, w którym obie formacje istniały równolegle, jednak ich wyposażenie zaczęło być coraz bardziej analogiczne. Podobne były także zadania, więc zatem kwestią czasu było wchłonięcie strzelców konnych w roty kozackie. Przez długi czas mianem „kozaków” określano dość szeroką grupę żołnierzy. Do momentu wykształcenia się lekkich znaków, cała kawaleria lekka kwalifikowana była jako lekka jazda kozacka. W jej skład wchodzili: litewscy petyhorcy, opancerzeni w kolczugi kozacy właściwi, kozacy bez uzbrojenia ochronnego12, a nawet czeremisi czy lisowczycy.
Z kolei K. Górski podzielił kozaków na dwa typy: lekki, w skład którego wchodzili czeremisi13 uzbrojeni w rohatyny i pancerze, i drugi ciężej opancerzony, kozaków właściwych. Mianem czemerysów, bądź czeremisów określano chorągwie lipkowskie. Taką relację podaje nam J. F. Drobysz-Tuszyński w swoim pamiętniku: „Na ten czas zaś siła Tatarów koło Korca mieszkało, to jest Lipków alias Czemerysów, którzy pod chorągwiami lipkowskimi Koreckiego służyli i dobrze znali dziada mego pana Ordycza, bo w pułku jego chodzywali i rodzica mego znali dobrze […]”14. Relacja pokazuje, że nazwa ta przetrwała w wieku XVII i nawet po wyodrębnieniu się oddzielnych chorągwi lipkowskich, wciąż funkcjonowała. Czeremisi posiadali dodatkowo tarczę, strzelbę oraz długą włócznię , którą mogli razić nieprzyjaciela. Nazwą „czeremisów” mogli być określani wówczas nie tylko Tatarzy w służbie państwowej, ale i inne osoby obcego pochodzenia służące w rotach kozackich15. Nie tylko chorągwie lipkowskie początkowo zaliczano w poczet jazdy kozackiej ale również lisowczyków.
Jak przed chwilą wspomniano do lekkiej odmiany kozaków zaliczano początkowo również lisowczyków Aleksandra Józefa Lisowskiego. „Elearzy polscy16 formalnie rozpoczęli funkcjonowanie po 12 stycznia 1615 r., kiedy to A. Lisowski wydał uniwersał według, którego ludzie z gromad grasujących na Litwie mieli przejść pod jego rozkazy. Pułk Lisowskiego początkowo nie traktowany był odrębnie, jako nowa formacja, ale określano go mianem kozaków. Powodem tego było najprawdopodobniej podobne uzbrojenie, charakter działań i sprawność w walce. Formacji tej nie chciano w ogóle włączać do składu wojsk koronnych17. Jej elementem specyficznym było to, że w jej szeregach służyła nie tylko szlachta ale również cudzoziemcy, mieszczanie i chłopi. Często posługę sprawowali nawet ludzie mający problemy z prawem lub całkowicie spod niego wyjęci18.
W XVII w. zakończył sie proces kształtowania jazdy kozackiej. Stała się ona jazdą średnią i weszła w skład autoramentu narodowego. W drugiej połowie XVII w. coraz częściej zaczęła pojawiać się nazwa jazda pancerna. Jednym z powodów tego stanu rzeczy była konieczność odróżnienia tej formacji od Kozaków zaporoskich19.
-
Podczas działań zbrojnych, oprócz samych bitew, starć i potyczek, które stanowiły ich kwintesencję, wojsko wypełniało także inne zadania. Jednymi z najistotniejszych były zwiad i rozpoznanie terenu. Jazda pancerna, bardzo często wykorzystywana była do przeprowadzania zadań zwiadowczych w postaci podjazdów i zagonów. Najwybitniejsi zagończycy jak Marek Gdeszyński, Krzysztof Korycki, Jerzy Bałaban, Aleksander Cetner czy Jacek Szemberk, o którym J.F. Drobysz-Tuszyński napisał: „[…] a lubo kreatura była dość niskiego wzrostu, ale serce, że tak rzekę, większe było niż on sam […]”, byli rotmistrzami chorągwi kozackich. Świetnymi zagończykami byli również kozacy zaporoscy w służbie Rzeczpospolitej, Semen Zabuski, Iwan Gandza i Jan „Jaśko” Jasnoborski, którzy w zamian za lojalność wobec niej otrzymali nobilitacje oraz dowództwo nad chorągwiami pancernymi20. Gdeszyński na czele swojej chorągwi przeprowadzał zwiad przed bitwą korsuńską. Wówczas obserwował ruchy armii kozacko-tatarskiej w rejonie Taśmina. Dowodził również jedną z grup wywiadowczych przed starciem pod Zborowem21, w których skład wchodziły również prywatne, kozackie chorągwie Dominika Ostrogskiego-Zasławskiego pod dowództwem Stanisława Suchodolski, Krzysztofa Koryckiego i Stanisława Górskiego, czego relację możemy poznać z diariusza wyprawy zborowskiej: „Z drugiej strony przeprawy acrius w tył taboru następowali Tatarowie, których lud z podkanclerzem […] i z p. sędomirskim […] przepędził […], ciż Tatarowie wsiedli potym na lud ks. j. m. p. wojewody krakowskiego, któremu p. Suchodolski, p. Korycki i p. Górski zawiadowali i z taboru ich, który w pół mile od wielkiego taboru stał, parować poczęli […]”22. Rozsławiony w powieści „Ogniem i mieczem”, porucznik pancerny Mikołaj Skrzetuski, podkomendny Marka Gdeszyńskiego, również przeprowadził skuteczny podjazd w 1660 r. w trakcie wojny z Rosją. Relację z tego wydarzenia podaje nam Jakub Łoś w swoim pamiętniku: ”Wytchnąwszy tedy sobie i trawy doczekawszy […], naprzód pod Kozieradą obozem stanęliśmy, skąd podjazd najpierwszy wyprawiono jm. pana Skrzetuskiego […] Ten tedy pan Skrzetuski najpierwszy eksperyment uczynił z Moskwą podjazdem swoim szczęśliwym, którym wpośród prawie wojska wszedłszy […] z bębny, i kilkanaście Moskwy na różnych miejscach wziąwszy, szczęśliwie powrócił.”23.
-
W 1667 r., Skrzetuski przeprowadził podobny zagon w kierunku Szarogrodu. W jego trakcie starł się z Tatarami pod Bryndzym Stawem, pobił ich i „[…] cokolwiek było jasyru, wszystkośmy odbili […]”24. Właściwe rozpoznanie terenu i pogody, liczebności nieprzyjaciela oraz kierunku przemarszu jego sił, było niezbędne do osiągnięcia przewagi a następnie sukcesu w działaniach zbrojnych. A. Radziwiłł, opisał sytuację ze stycznia 1634 r. kiedy to wysłano rotmistrza Smolskiego, na zwiad: „Po onegdajszej utarczce hetman lit. widząc, że Moskale zwyczaju wojowania nie odmienią, i że ich z obozu na plac nie wywabi, umyślił ich ustawicznymi exkursyami niepokoić; przeto 4go stycznia, wysłał rotmistrza kozackiego, Smolskiego, aby na nich napadłszy, przestraszył ich, i oraz aby się dowiedział, jeżeli owa warownia, która dla znoszenia drew nieprzyjaciel był zbudował, jest opuszczona […] Uczynił tak Smolski, i powiadał, iż na pomienionem miejscu jest obrona i straż moskiewska.”25 W relacji J. Jerlicza, z 16 października 1663 r., pułkownik Sebastian Machowski wysłał z Czarnogrodu 150 konny oddział jazdy składający się z jazdy pancernej i lekkiej „dla języka”, który podpadł pod monaster św. Mikoły Pustyńskiego, i „[…] tamże pod tym monasterem uchwycili popa i dwóch chłopów, których wypytawszy co się dzieje z Moskwą […]”, pozyskali informacje o planach żołnierzy moskiewskich26. Podjazdy mogły również zwalczać niewielkie oddziały zwiadowcze oraz atakować rozproszone i oddzielone od głównego zgrupowania wojska, czego przykładem jest akcja pod Bryndzym Stawem. W liście z 21 sierpnia 1628 r., Stanisław Koniecpolski pisał do Zygmunta III, o walkach swoich oddziałów pod Grudziądzem: „[…] posłałem […] pana Budziszowskiego z pewnymi kozackiemi chorągwiami, aby się nad nieprzyjacielem wieszając, onego z boku szarpał, i mnie o postępkach jego obwieszczał.”27
-
Kolejnym zadaniem do którego najczęściej wyznaczano jazdę pancerną była ochrona przemarszów wojskowych i przemieszczających się taborów zarówno zaopatrzeniowych, jaki i tych mających przeznaczenie wojskowe. W trakcie bitwy pod Czarnem, hetman Koniecpolski użył części chorągwi kozackich do ochrony przedmieść miasteczka, a także do zablokowania Szwedom wybierania żywności28. Ochroną zajmowali się również wspomniani wcześniej dowódcy księcia Dominika Zasławskiego, w trakcie bitwy pod Zborowem, podczas której asekurowali tabor królewski. Pod Korsuniem, jazda pancerna współdziałała z innymi formacjami jazdy zapewniając przemarsz taborowi hetmańskiemu. Przodem maszerowały chorągwie husarskie hetmana wielkiego Mikołaja Potockiego, Jana Odrzywolskiego i hetmana polnego Marcina Kalinowskiego. Chorągiew Marcina Kalinowskiego wspierały również chorągwie husarskie Adama Hieronima Sieniawskiego i Jerzego Bałabana oraz regiment piechoty Henryka Denhoffa. Zadaniem 60 konnej chorągwi kozackiej strażnika wojskowego Stanisława Mariusza Jaskólskiego było zadbanie o bezpieczeństwo przemarszu taboru. Przy Mikołaju Potockim jako osobista ochrona znajdowała się 50 konna chorągiew Piotra Potockiego, kapitana gwardii przybocznej hetmana, której zadaniem było zapewnienie mu ochrony29. Niestety w wyniku błędnych decyzji dowódczych hetmanów (min. spieszenia jazdy), armia koronna poniosła klęskę a hetmani dostali się do niewoli. Idący w przedniej straży i ubezpieczający ciężkie chorągwie Jana Sobieskiego, pancerni i dragoni pod dowództwem strażnika Stefana Bidzińskiego, ponieśli ciężką porażkę, pod Parkanami. Odkryli oni siły przeciwnika, król jednak zamiast wycofać się, widząc przewagę przeciwnika, zdecydował o rozpoczęciu natarcia. Wojska królewskie szybko zostały oskrzydlone, i gdyby nie bohaterska postawa rajtara Andrzeja, król mógł przypłacić swoją decyzję życiem30. Nie zmienia to jednak faktu, że do ochrony przemarszów wojskowych i taborów najczęściej wykorzystywano jazdę pancerną, ze względu na jej manewrowość i skuteczność działania oraz powszechność w składzie armii koronnej.
-
Pancerni służyli również jako osobista ochrona. Przywołany już wcześniej Piotr Potocki, pełnił funkcję kapitana gwardii przybocznej, której celem było zapewnienie bezpieczeństwa hetmanowi. Magnaci oraz urzędnicy wysokiego szczebla często korzystali z ochrony, którą zapewniała jazda kozacka. Prawdopodobnie w trakcie rozmów między Jerzym Ossolińskim a posłami chana Islama Gireja, kanclerzowi towarzyszyli pancerni do jego osobistej ochrony. Relacja brzmiała następująco: ”[…] pancerno z panem kanclerzem Jerzym Ossolińskim kilkanaście towarzystwa do ochrony osobistej jego kilka […]”31. I w przypadku tych zadań zadecydowały zapewne czynniki, wspomniane już wcześniej przy okazji zabezpieczania taborów i przemarszów wojskowych. Dodatkowo kozacy pełnili funkcje reprezentacyjne, czego dowodem są choćby petyhorcy księcia Zbaraskiego, towarzyszący mu podczas jego poselstwa do Turcji czy reprezentacyjni kozacy polskich magnatów, biorących udział w przyjeździe Marii Ludwiki Gonzagi do Polski32.
Z przedstawionego zestawienia widać wyraźnie do jakich zadań taktycznych w czasie działań zbrojnych wyznaczana była jazda kozacka. Zwiad oraz ochrona linii zaopatrzeniowych czy przemarszów wojskowych, były niemniej istotne w zapewnieniu przewagi na wrogiem niż walka bezpośrednia, w której pancerni również bardzo często odgrywali istotną rolę.
-
Model walki wykształcony przez jazdę kozacką został niejako wymuszony przez zagrożenia na jakie narażona była Rzeczpospolita. Jak już wcześniej wspomniano takim zagrożeniem były wojska Ordy, nieustannie napierające na południowo-wschodnie granice. Tatarzy wkraczając do kraju szybkim marszem, wykorzystywali element zaskoczenia. Usiłując wziąć jak największy jasyr, byli łatwym celem do ataku dla jazdy polskiej. W walce z nimi ważne było szybkie uzyskanie wiadomości o planowanym ataku (opłacone straże), a także warowne zamki i miasta lub też inne umocnienia utrudniające im swobodne poruszanie się po kraju. Najważniejszym jednak ogniwem defensywy w pierwszej połowie XVI w. była obrona potoczna, czyli stałe oddziały stacjonujące na pograniczu33. Największą rolę w obronie potocznej odgrywały chorągwie kozackie, które swoją liczebnością i odpowiednim przygotowaniem do walki, idealnie nadawały się do zwalczania ruchliwego przeciwnika34. System ten funkcjonował już od końca XV w., jednakże sformalizowanie jego istnienia nastąpiło w 1520 r., w wyniku wydania ordynacji dotyczącej organizacji i rozmieszczenia oddziałów na Podolu i Rusi35. Niewątpliwą zaletą obrony potocznej był jej stały charakter, której finansowanie spoczęło na barkach królewskich36.
-
Na początku XVII wieku (1613-1619), na forum sejmowym, rozpoczęto pracę a następnie sformalizowano istnienie nowej formacji zbrojnej – wojska powiatowego. Wojsko to, organizował samorząd, a jego głównym celem było wsparcie wojsk państwowych oraz zapewnianie bezpieczeństwa województwom, w ramach samoobrony terytorialnej, która strzegła porządku w trakcie działań zbrojnych. Podobnie jak w przypadku obrony potocznej, tak i tutaj jazda kozacka, stała się ważnym elementem. Często sejmiki szlacheckie powoływały tego typu chorągwie jako, z jednej strony najmniej kosztowne a z drugiej najbardziej przydatne i uniwersalne. Warto tutaj przytoczyć, kilka przykładów z różnych momentów XVII w. Na sejmiku województw poznańskiego i kaliskiego w Środzie 26 czerwca 1634 r., podjęto uchwałę o wystawieniu czterech chorągwi obrony domowej. Szlachta uskarżała się na gwałty i rozboje, jakich dopuszczali się zdemobilizowani żołnierze cudzoziemscy. Wobec tej sytuacji sejmik podjął decyzję o zaciągnięciu czterech chorągwi kozackich po 30 koni pod rotmistrzami Aleksandrem Karchowskim, Eremianem Dębińskim, Stanisławem Cykowskim oraz Wojciechem Sokołowskim, na okres 3 kwartałów. Pułkownikiem ich został starosta generalny wielkopolski Stanisław Przyjemski. Opłaceni mieli być z podymnego, przeznaczonego szczególnie na ten cel. Pułkownik dbać miał o dyscyplinę wśród żołnierzy, a także informować o miejscu występowania zagrożenia37.
Innym przykładem jest chorągiew kozacka Jana Karola Romanowskiego, powołana przez zjazd pod Chełmem 27 października 1654 r. Uchwała mówiła: „Na które miejsce zjechawszy się […], chorągiew kozacką propter excutias per agens i wiadomości o nieprzyjacielu, uchwaliliśmy na niedziel sześć […] Do których ludzi za rotmistrza JM. Pana Jana z Romanowa Romanowskiego […] obraliśmy […] A jm. pan rotmistrz submituje się z tymi ludźmi pro die 5 novembris […] pod Chełmem stanąć […], a po tym zaraz popisie podjazdy odprawować, nas o niebezpieczeństwach do Chełma awizować i zniósłszy się z ichm. pany hetmany, przy drugich chorągwiach […] na obronę tej ściany poleskiej zostawionych […], przy tamtejże ścianie […] zostawać JM. pan rotmistrz […] powinien.”38
-
W listopadzie 1672 r. na zjeździe szlachty krakowskiej pod Lublinem, krakowianie postanowili wystawić pułk powiatowy, „[…] na zaszczyt i obronę Ojczyny, spólnej matki naszej i województwa naszego krakowskiego […]”, pod dowództwem Jakuba z Lubrańca Dąbskiego. Pułk miał składać się 600 ludzi – 400 pancernych i 200 dragonów. Na czele pancernych stanął sam pułkownik jako pierwszy rotmistrz, oraz jako rotmistrzowie Stanisław Taszycki, Kazimierz Chodakowski i Andrzej Dąbski. Służba trwać miała aż 4 kwartały od grudnia 1672 do grudnia 1673 roku. „Popis przed jm. panem marszałkiem koła rycerskiego deklarujemy, obligując jm. pana pułkownika i ichm. panów rotmistrzów, aby tak pod pancernymi, jako i dragańskiemi chorągwiami komplet kompanijej mieli i wszelakie skromności w ciągnieniu bez żadnej skargi przestrzegali […]”39.
Najpoważniejszym argumentem, przemawiającym za tak dużym odsetkiem jazdy pancernej, nie tylko w systemach obronnych ale również w całej armii, był niewątpliwie koszt jej zaciągnięcia. Zarówno wyekwipowanie jak i żołd wypłacany żołnierzom był zdecydowanie mniejszy, niż przy zaciąganiu ciężkich chorągwi takich jak husaria czy arkebuzeria. Ponadto była ona dobrze wyekwipowana i uzbrojona, nie tracąc przy tym tak bardzo potrzebnej manewrowości, która kluczowa była przy ściganiu bandytów, zdemobilizowanych żołnierzy czy rozbijaniu niewielkich grup wojsk nieprzyjaciela.
-
Wspomniane wcześniej zadania jazdy pancernej to tylko pewna cześć ich funkcjonowania w ramach armii. Istotne było również wykorzystanie tej formacji w bitwie. Jej uzbrojenie zaczepne i ochronne, stwarzało jej bardzo wiele możliwości, w tym wspomaganie a często również zastępowanie husarii. Pancerni formowali się w dwa szeregi: pierwszy-oparty na towarzyszach, nieco lepiej uzbrojonych i bardziej doświadczonych w walce, drugi-pocztowych o lżejszym uzbrojeniu. Mimo płytszego szyku, jego szerokość porównywana była z tym husarskim. Przygotowując szarżę czyli najważniejszy moment taktyczny każdej bitwy, pancernych ustawiano na skrzydłach lub tyłach husarzy, czasem również we wspomnianą na wstępie szachownicę40. Takie umieszczenie rot kozackich, było konieczne ze względu na zadania jakie miały ona pełnić na polu bitwy. Przy całej swojej potędze husaria również miała słabe punkty. Jednym z nich była chociażby wrażliwość na ataki ze skrzydeł. Pancerni mieli stanowić ich osłonę podczas szarży. Podobnie jak w XV i początku XVI wieku strzelcy konni zapewniali wsparcie strzeleckie kopijnikom, tak jazda kozacka ostrzeliwując przeciwnika z łuków i broni palnej ułatwiała przeprowadzenie późniejszego natarcia husarzom.
Dzięki wykorzystaniu łuków refleksyjnych, możliwe było zastosowanie taktyki zwanej „tatarskim tańcem”, polegającej na podpadaniu raz po raz pod wrogie szeregi, zasypując je strzałami, i przygotowując tym samym dogodne warunki do szarży husarskiej41. Kawalerzyści formowali półkole, którego wklęsła część zwrócona była w stronę nieprzyjaciela. W momencie uderzenia na środek lub któreś ze skrzydeł, automatycznie oddział nieprzyjacielski zostawał oskrzydlony42. W ten sposób wojowali Tatarzy, którym nie raz odpór dawała armia polska. Jednak zalety tego manewru doceniły także rodzime formacje kawaleryjskie, zarówno pancerni jak i jazda lekkich znaków.
Wracając jednak do kwestii wykorzystania taktycznego jazdy kozackiej, to oprócz ostrzału prowadzonego ze skrzydeł zgrupowania, chorągwie te pełniły rolę straży tylnej, która zabezpieczała przed atakiem z zaskoczenia. Takie właśnie zadanie powierzył S. Koniecpolski, Janowi Odrzywolskiemu, przed bitwą ochmatowską w 1644 r.: „JMP Krakowski […], sam przy przedniej straży z przyjacioły sobie przytomnemi i dworem jechał, posławszy Pana Mikołaja Chmieleckiego […], do Pana Starosty Winnickiego, (któremu rząd wszystkiego taboru jako pierwszemu pułkownikowi zlecono było), aby tabór porządnie [się] sprawił i chorągwie około taboru rozciągnione do szyku zemknął, gdy on woli JMP. Krakowskiego dosyć czyniąc, chorągwiom na czoło, zemknąć się rozkazał […]”43. Dodatkowo po nieudanym uderzeniu i zatrzymaniu szarży, tylna straż i skrzydłowi przejmowali ciężar walki na siebie, tak by husaria mogła wrócić na pozycje wyjściowe i przygotować się do ponownego natarcia. Przykładem jest choćby sytuacja przedstawiona przez Stanisława Koniecpolskiego w liście do Władysława IV Wazy. W liście tym opisane jest zajście w obozie pod Kamieńcem Podolskim, który został zaatakowany przez wojska tatarskie. W obawie przed zbytnim rozpuszczeniem wojska w pogoni za czambułami tatarskimi, Koniecpolski zdecydował się na obronę pozycji przy pomocy broni palnej, a następnie zorganizowanie natarcia. Niestety w momencie ataku na słaby punkt wroga, Koniecpolski nie przewidział pojawienia się tak licznych oddziałów nieprzyjaciela. Od klęski hetmana uchronił wspomniany wcześniej starosta żydaczowski J. Odrzywolski, wówczas rotmistrz chorągwi kozackiej. Relacja ta brzmiała: „Po tym iż […] nie było sposobu na rozsypanego na polu harcownika chorągwie rozpuszczać, przychodziło tylko strzelbą nieprzyjaciela pasować […] rozumiejąc żem miał na słabe miejsce trafić i zaraz obóz wroga opanować, na zadni pułk wodyński pasza, wybrawszy kilka tysięcy komunika, z wielką rezolucją nastąpił, gdzież byli ludzie J.M.P wojewody ruskiego i starosty żydaczewskiego. Lubo był trochę wielką furią wsparł naszych […]”.44 Po tym jak Jan Odrzywolski przypuścił atak i przejął cały ciężar walki na siebie, dał chwilę wojskom Koniecpolskiego na przegrupowanie i na przeprowadzenie ponownego ataku.
-
Oprócz wspomagania husarii na polu walki, inną formą wsparcia był zmasowany ostrzał, powodujący wyłomy w szyku wroga, który rozproszony nie mógł się skutecznie bronić przed szarżami kawaleryjskimi. Czasami pancerni odgrywali rolę wojsk, których zadaniem było odwrócenie uwagi oponenta i związanie go w walce. Taki manewr został zastosowany pod Byczyną i Trzcianą. W bitwie pod Byczyną, hetman Zamojski ustawił jazdę kozacką w szyku skośnym tak by mogła ona zaatakować lewe skrzydło austriackie. Miało to sprowokować wroga do ataku i dać dogodne pole dla szarży husarskiej. Pancerni związali walką wroga, ponieśli duże straty ale zamysł Zamojskiego sprawdził się. Wojska Maksymiliana odsłoniły się, dzięki czemu możliwe było natarcie husarii. Pod Trzcianą został zastosowany podobny manewr związany z odciągnięciem uwagi. Hetman Koniecpolski użył jazdy kozackiej i rajtarów niemieckich do związania sił Jana hr. Renu, a następnie przypuścił skoncentrowany atak przy pomocy husarii, która rozbiła siły nieprzyjaciela a następnie zmusiła je do odwrotu.45
-
Niekiedy z uwagi na liczebność, nieduże koszty zaciągu oraz odpowiednie uzbrojenie wykorzystywano jazdę kozacką również jako uzupełnienie czy nawet podstawę szarży. W. Kochowski w „Klimakterze drugim” pisał tak: „Wówczas do bitwy ruszyli husarze, popuściwszy koniom wodze i pochyliwszy kopie. Nieodbitym pchnięciom żeleźcy i impetowi galopujących rumaków szwedzkie szeregi nie zdołały się oprzeć. Zakołysało się czoło nieprzyjacielskiego wojska, zachwiały się sztandary, pokotem jęli padać żołnierze, rozpadł się szyk oddziałów i Szwedzi w panicznej ucieczce zaczęli wycofywać się do lasku, który dzięki temu, że nie był zbyt gęsty, zdołał ich wszystkich wchłonąć. Na zepchniętych z pola i skupiających się wokół sztandarów nieprzyjaciół znowu natarli pancerni, rażąc ich dzidami i rąbiąc koncerzami.”46
-
Mimo niewątpliwe fundamentalnej roli jaką odgrywała husaria w armii koronnej, nie można zapomnieć o jeździe pancernej, która poprzez mnogość swoich zadań w trakcie kampanii wojskowych, była najbardziej użyteczną i elastyczną jazdą w wojsku polskim I Rzeczpospolitej. To ona najczęściej brała na siebie ciężar walki z niezwykle uciążliwym przeciwnikiem jakim byli Tatarzy i Turcy.
Podczas bitew, oprócz zapewnienia husarii wsparcia „ogniowego”, i wspomagania szarż kawaleryjskich, zapewniała niezbędną osłonę na skrzydłach, zabezpieczała tyły oraz umożliwiała swobodne przegrupowanie. Ze względu na swoją manewrowość i elastyczność, wykorzystywana była jako podstawa podczas działań zwiadowczych i podjazdów pod siły nieprzyjaciela. Pełniła również role straży przemarszów wojskowych i taborów zaopatrzeniowych oraz zapewniała ochronę dowódcom wojskowym i urzędnikom państwowym. Poza tym koszty jej wystawienia były zdecydowanie niższe niż w przypadku husarii czy innych ciężkozbrojnych formacji. Dlatego też czasem, z uwagi na problemy finansowe i trudności w zaciągnięciu husarii, to ona stanowiła główną siłę uderzeniową. Mimo tych niebywałych zalet, nie uniknęła kryzysu, który dosięgną wszystkie formacje jezdne w XVIII w. W 1776 r. wraz z husarią i jazdą lekkich znaków, włączono ją w skład nowo powstałej kawalerii narodowej, przekreślając tym samym kilkusetletnią tradycję trójpodziału w jeździe autoramentu narodowego.
-
DEMOKRACJA ATEŃSKA
Demokracja ateńska – forma ustroju polis ateńskiej, położonej w greckiej krainie Attyce. Zazwyczaj uważa się, że trwała od początków VI do połowy IV wieku p.n.e., z przerwami w V wieku p.n.e. Według niektórych ocen, w Atenach okresu Peryklesa, obywatele z prawem głosu (demotes) stanowili około 40 tysięcy, spośród około 120 tysięcy ogółu ludności. Było to jedno z większych miast, gdyż w tamtych czasach sporej wielkości miasta liczyły ok. 10 tys. obywateli. Państwo to było pierwszą i w czasach starożytnych najważniejszą z demokracji. W języku greckim słowo demokracja od starożytności do dziś pełni też funkcję określenia republika.
-
Podstawą demokracji ateńskiej były rządy większości, rotacyjność urzędów i masowe uczestnictwo. Na zgromadzeniach wszyscy pełnoprawni obywatele płci męskiej brali udział w głosowaniu (demokracja bezpośrednia). Wszystkie najważniejsze decyzje o znaczeniu państwowym podejmowane były przez Zgromadzenie Ludowe. Głosowanie odbywało się w miejscach publicznych (agora, pnyks) zwykle przez podniesienie rąk, czasem przez fizyczny podział („Wszyscy, którzy są za, idą na lewo”). W sytuacjach szczególnej wagi stosowano także inne metody, np.: wrzucenie kamieni. Głosować mogli tylko dorośli mężczyźni, mający status obywatela. Łącznie uprawnionych było ok. 30 tys. osób. Kobiety, dzieci, niewolnicy oraz obcokrajowcy, których wielu zamieszkiwało w Atenach, nie mieli prawa głosu. Prawem głosu nie dysponowali metojkowie. Istniało kilka przepisów i ograniczeń dotyczących władzy zgromadzenia, z wartym odnotowania Graphe Paranomon (także ustalonym przez zgromadzenie), które nie pozwalało na przyjęcie prawa sprzecznego z innym. Demokracja dla Ateńczyków znaczyła równość w podejmowaniu decyzji, nie zaś wybór osób (demokracja pośrednia). Przeciwnicy demokracji nazywali ją ochlokracją (gr. ochlos – tłum, motłoch), co odnosi się szczególnie do jej formy późniejszej, po Peryklesie.
-
(https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/c/c4/Akropolis_by_Leo_von_Klenze.jpg/1280px-Akropolis_by_Leo_von_Klenze.jpg)
-
Zgromadzenie Ludowe (Ekklesia) to centralny organ demokracji ateńskiej. Zajmowało się wszystkimi sprawami kluczowymi dla polis. Rocznie odbywało się 30–40 zgromadzeń (sesji). Sesje mogły być zwyczajne, czyli z góry zaplanowane w kalendarzu, lub też zwoływane w trybie nagłym.
W wieku 18–20 lat każdy obywatel przechodził dwustopniowe szkolenie obywatelskie. Szkolenie to było obowiązkiem, ale i warunkiem uzyskania praw do uczestnictwa w obradach zgromadzenia. Przed uzyskaniem takich praw uczestnictwo w zgromadzeniach było zakazane. Bezprawny udział groził sądem, co mogło nawet skończyć się śmiercią. Niektórzy obywatele byli wykluczeni z uczestnictwa na podstawie atimii – rodzaju kary sądowej pozbawiającej części praw obywatelskich. Do udziału w głosowaniu miał prawo tylko rdzenny obywatel Aten.
Wszyscy uprawnieni obywatele mogli brać udział w debacie i w głosowaniach. Głos każdego obywatela ważył tyle samo, przynajmniej teoretycznie. Najważniejsze decyzje wymagały quorum, minimum 6000 i jednego obywatela. Pozostałe uchwały wymagały większości głosów spośród oddanych. Głosowano najczęściej przez podniesienie rąk. W sprawach mniejszej wagi czasem decydowała większość optyczna, gdy prowadzący prytani nie chcieli marnować czasu i wysiłku na dokładne liczenie głosów. Może to wydawać się kpiną z demokracji, ale w niektórych wypadkach było to funkcjonalne, na przykład gdy jednemu stronnictwu zależało na jakimś rozstrzygnięciu, podczas gdy przeciwnicy, choć byli w większości, nie byli aż tak zdeterminowani. Ci pierwsi mogli zwiększyć wagę swoich głosów stwarzając wizualne wrażenie większości. Nie robiono tak nigdy w sprawach najwyższej wagi. Wtedy skrupulatnie liczono głosy i decydowała większość formalna. Wtedy też częściej zdarzało się, że zamiast podniesienia rąk kładziono kamienie albo głosowano na piśmie. Za udział w Zgromadzeniu obywatel pobierał niewielkie wynagrodzenie pieniężne. Było to ważne ze względu na cel, jakim było szerokie uczestnictwo obywateli w sprawowaniu władzy. Wysokość tego wynagrodzenia była wyznaczona tak, by choć częściowo zrekompensować opuszczony dzień w pracy.
-
Wszystkich uprawnionych do udziału w obradach i głosowaniach było 30–40 tys. dorosłych obywateli. Przy takiej liczbie osób istotnym ograniczeniem były rozmiary miejsc obradowania. Początkowo zgromadzenia odbywały się na Agorze, w pobliżu posągów Harmodiosa i Aristogejtona – zamachowców, tyranobójców. Potem obrady przeniesiono na Pnyks. Pnyks mógł pomieścić ok. 6000 obywateli, po rozbudowie (I poł. IV w p.n.e.) 8000. Zatem wszyscy uprawnieni nie mogli naraz uczestniczyć w obradach. Praktycznie jednak nie ograniczało to demokracji, bo nie każdy obywatel był zaangażowany w każdą sprawę. Wielu przedkładało inne zajęcia nad obrady. Uczestnictwo nie było obowiązkowe i zwykle starczało miejsca. Po przeniesieniu miejsca obrad na Pnyks, Agora pozostała miejscem koncentracji życia publicznego Aten. Mieściły się tu najważniejsze obiekty publiczne, w tym Tolos, mieszczący Prytanejon.
-
Rada Pięciuset (Boule) nadawała rytm wszystkim oficjalnym działaniom ateńskiej demokracji. Na zgromadzeniach w każdym ze 139 demów zgłaszali się kandydaci do Rady. Wiek kandydata minimum 30 lat. W centralnym losowaniu wyłaniano 1000 osób. Spośród nich losowano 500 radnych (bouleutes), pozostali byli jako zmiennicy. W ten sposób każdy radny miał swojego zmiennika, na wypadek śmierci lub niepowodzenia w procedurze dokimazji. W Radzie każda z fyl była reprezentowana po równo, każdy dem był reprezentowany proporcjonalnie do liczby jego obywateli. Kadencja Rady trwała rok. Ogólną zasadą obsadzania ateńskich urzędów było, że nie wolno powtórnie obsadzić urzędu tą samą osobą. W przypadku Rady czasem pozwalano pełnić urząd radnego dwa razy, lecz nie z rzędu, bo z racji dużej liczebności Rady mogłoby zabraknąć chętnych. Rada była podzielona na 10 prytanii, po 50 osób każda. Prytanie odpowiadały fylom (jednostkom administracji terenowej) – 10 prytanii odpowiadało 10 fylom. Rok urzędowego kalendarza dzielił się na 12 miesięcy, niezależnie od tego na 10 prytanii. Prytania kalendarzowa to okres sprawowania przewodnictwa w Radzie przez jedną prytanię-podgrupę. O kolejności następujących po sobie prytanii decydował los. 1/3 członków każdej prytanii urzędowała permanentnie w Tholosie. Przewodniczącym Rady z Tolosu (epistates) można było być tylko przez jeden dzień i tylko raz w życiu. Funkcje epistatesa były głównie reprezentacyjne, był także powiernikiem pieczęci, kluczy do państwowych skarbców i archiwów. Był to urząd jakby głowy państwa. W ten sposób wcielano jedną z kluczowych zasad funkcjonowania polis, polegającej na rotacyjności obywateli w sprawowaniu urzędów.
Rada obradowała codziennie, z wyjątkiem większości świąt i tzw. dni zakazanych. Szczególnym tematem obrad Rady były finanse i polityka zewnętrzna. W Radzie mógł wystąpić każdy obywatel za zgodą prytanów, lecz bez formalnego prawa wniesienia wniosku. Mógł to zrobić za niego buleuta. Wyjątek to stratedzy, którzy mogli zabierać głos z własnej inicjatywy i zgłaszać wnioski.
Zadaniem Rady było wyznaczać porządek obrad Zgromadzenia, ustalać hierarchię spraw do debaty, w porozumieniu z urzędnikami czuwała nad wykonaniem uchwał. Szczególne uprawnienia miała w sferze finansów, polityki zagranicznej (ale nie mogła wypowiadać wojen), nadzoru administracji, sądzenia obywateli. De facto między sesjami Ekklezji rozstrzygano w Radzie wiele kwestii leżących w kompetencji Zgromadzenia, ale wymagających rozstrzygnięć na bieżąco. Większość decyzji i działań Rady wymagała akceptacji Zgromadzenia, ale i tak mogła ona prowadzić wiele działań samodzielnie, a jej (Rady) uprawnienia i faktyczny zakres prac były szerokie.
W Radzie Pięciuset sporządzano uchwałę wstępną (probouleuma). Zgromadzeniu Ludowemu nie wolno było nic uchwalać bez uchwały wstępnej. Każdy wniosek, zanim trafił przed Zgromadzenie, był dyskutowany w Radzie. Rada mogła sformułować wniosek w sposób zamknięty albo otwarty. Jeśli wniosek był otwarty, Zgromadzenie w drodze debaty mogło dokonywać swobodnie zmian w pierwotnej wersji, dopracowywać go. W przypadku wniosku zamkniętego, Zgromadzenie mogło wniosek tylko przyjąć lub odrzucić. To było oczywiste pole do manipulacji ze strony Rady, ale ewentualna próba manipulacji mogła spotkać się z ostrym sprzeciwem ze strony uczestników Zgromadzenia, dlatego roli Rady nie można traktować jako faktycznego ograniczenia demokracji. Pozycja Rady w ustroju Aten była potężna, jednak w praktyce nie stanowiła zaprzeczenia demokracji, zwłaszcza że sama była organem bardzo demokratycznym, tak od strony rekrutacji członków, jak i funkcjonowania.
-
Sądy, a ściśle trybunały (dikasteria), odgrywały ważną rolę w ateńskiej demokracji, także polityczną. Ateński system sądowy cechował wysoki poziom demokracji i całkowity brak profesjonalizmu. Sędziami byli wyłonieni w drodze losowania obywatele. Wszystkich sędziów było 6000. Losowano ich spośród chętnych na roczną kadencję. Trzymano się proporcji, żeby reprezentowana była po równo każda z 10 fyl. Dolny limit wieku sędziego wynosił 30 lat. Nie było sędziów zawodowych. Wyłonieni sędziowie składali obwarowaną klątwą „przysięgę heliestów”. Przysięgano na Zeusa, Demeter i Apollona. Dieta sędziego wynosiła 3 obole dziennie.
W systemie sądowniczym Aten zwraca uwagę ogromna liczebność trybunałów. W skrajnym wypadku mogli obradować nawet wszyscy sędziowie, tj. w liczbie 6000. Zwykle sprawą zajmował się trybunał o mniejszej liczebności. W doborze liczebności bazowano na liczbie 500 lub jej wielokrotności +1, czyli 501, 1001, 1501, etc. Duża liczebność trybunałów wynikała z założenia budowniczych ustroju, że dużą liczbę osób trudniej skorumpować. Do prostych, prywatnych spraw zwoływano trybunały mniejsze, tj. 201 lub 401 sędziów. Skład trybunału losowano, a w każdym trybunale po równo reprezentowana była każda z 10 fyl. Stosowano przy tym różne wymyślne metody losowania i przetasowania składów dla wyeliminowania ryzyka korupcji.
Nie było stałego miejsca odbywania sądów. Zbierano się w budynkach publicznych, które były w stanie pomieścić obrady. Nie było oskarżyciela publicznego, a każda ze stron występowała (musiała występować) we własnym imieniu. Samo sądownictwo było zupełnie nieprofesjonalne, ale pobocznie funkcjonowali profesjonaliści, którzy mogli odpłatnie lub po przyjacielsku świadczyć stronom usługi sądowe, byli to pisarze mów (logograf), współmówcy (synegoros), czy doradcy.
-
Do czasów reform Solona można było wnosić oskarżenie tylko z pozycji pokrzywdzonego. Solon wprowadził tryb wniosku o nazwie graphe, który pozwalał osobie prywatnej wnosić o rozpatrzenie krzywdy całej wspólnoty czy innej osoby. Przed trafieniem do trybunału wniosek w trybie graphe rozpatrywali urzędnicy. W przypadku oskarżeń prywatnych (dike), wstępnie sprawę usiłował rozwiązać urzędnik-rozjemca. Dopiero gdy mu się to nie udało, sprawa trafiała przed trybunał. Przegrana w sądzie niczym nie groziła oskarżycielowi, co sprzyjało sądowemu pieniactwu, które uważano za prawo obywatela. W przypadku oskarżeń publicznych (graphe) była przewidziana kara (grzywna, atimia) dla ewentualnego pieniacza. Oba tryby graphe i dike nie były ściśle rozgraniczone. Graphe wnosiła prywatna osoba na swoją odpowiedzialność, choć był to faktycznie wniosek w imieniu polis. W ramach graphe wolno było oskarżyć tylko osobę prywatną, nie wolno było oskarżać demosu, ani instytucji polis. Czyli, gdy ktoś uważał, że ustawa Zgromadzenia godzi w dobro publiczne, to musiał oskarżyć wnioskodawcę a nie ciało ustawodawcze. Zatem wszystkie sprawy miały charakter prywatny, mimo że niektóre dotyczyły spraw publicznych. Praktyka graphe miała ciemną stronę, gdyż umożliwiła praktykę zwaną sykofantią, która była poważną patologią ateńskiego systemu sądowniczego.
-
Standardową procedurą wyboru urzędników była procedura losowania. Takie rozwiązanie uznawano za najbardziej demokratyczne. Rozwiązanie współczesne, że rządy w imieniu większości sprawują wybierani urzędnicy nie było uznawane przez starożytnych za demokrację, lecz za oligarchię. Mimo to, część urzędników pochodziła z wyboru. Stanowili oni mniejszą grupę, lecz piastowali zwykle odpowiedzialniejsze funkcje, w tym przywódcy wojskowi, czy powiernicy dużych ilości publicznych pieniędzy.
-
Areopag (gr. ὁ Ἄρειος πάγος ho Areios pagos – „wzgórze Aresa”) – w starożytnych Atenach najwyższa rada złożona z byłych archontów. Nazwa rady pochodzi od miejsca obrad – wzgórza Aresa, które poświęcone było bogu wojny i Eryniom, ich świątynia u stóp wzgórza była azylem dla zabójców. Nie jest znany dokładny czas powstania rady areopagu.
W skład Areopagu do czasów reform demokratycznych wchodzili wyłącznie przedstawiciele arystokracji. Areopagici mieli najwyższą władzę sądowniczą i polityczną w starożytnej Grecji. W gestii Areopagu leżało prowadzenie polityki oraz decydowanie o wojnie i pokoju. W sprawach wielkiej wagi państwowej zajmowali się wymierzaniem kar za najcięższe przestępstwa i kontrolowaniem wszelkich urzędników, w tym archontów. Areopag miał prawo odwołać ich z urzędu.
-
W Atenach obowiązywało prawo pozwalające wygnać z miasta człowieka uważanego za wroga demokracji. Podczas obrad zgromadzenia ludowego każdy obywatel mógł wydrapać na glinianych skorupkach imię Ateńczyka, którego uznał za niebezpiecznego dla polis. Ten, kto otrzymał najwięcej głosów, musiał opuścić Ateny na 10 lat. Od greckiego słowa „ostrakon”, oznaczającego skorupę, pochodzi nazwa tego rodzaju głosowania.
-
Czasem pierwsze formy demokracji widzi się już w prehistorii – mówi się wtedy o demokracji plemiennej. Na terenie starożytnej Grecji pewne cechy demokracji plemiennej przejawiała kultura mykeńska.
Około roku 1000 p.n.e. na terenie dzisiejszej Grecji, po długich i zawziętych walkach, zaczęły formować się zręby przyszłych miast-państw (polis). Doszło do podziału Grecji na część dorycką (np. Sparta), achajską (Arkadia, Cypr) oraz jońską (Attyka, Jonia). Zamieszkiwana przez Etolów i Tesalów Grecja północna pozostała na uboczu głównych wydarzeń historii politycznej Greków. Plemiona doryckie charakteryzowały się większym konserwatyzmem i – szczególnie w przypadku Sparty – militaryzmem niż plemiona jońskie.
-
Ateny
Za ojczyznę demokracji uważa się Ateny, starożytną grecką polis położoną w Attyce. Około XI–VII wieku p.n.e. na południe i północ od Akropolu powstało miasto z agorą, otoczone w V wieku p.n.e. murami obronnymi – według mitów całą Attykę pod panowaniem ateńskim zjednoczył Tezeusz. Pierwszy kodeks prawa karnego i cywilnego Ateńczycy zawdzięczają Drakonowi.
Solon
Równolegle z Drakonem działał w Atenach, jeden z siedmiu mędrców i poeta Solon. W 594 p.n.e. został on wybrany na pierwszego archonta. Był to najwyższy urzędnik państwowy, jego tytuł – archont eponymus – podkreślał pierwszeństwo w zgromadzeniu 9 archontów. Archonci wybierani byli tylko na rok, sprawowali władzę wykonawczą, sądowniczą, dowodzili wojskiem i pełnili funkcje kapłańskie. Główną zasługą Solona jako archonta było to, że przygotował grunt pod zmiany ustrojowe Aten. Po pierwsze dokonał on podziału obywateli na cztery klasy według cenzusu majątkowego, ustanowił tzw. Radę Czterystu, sąd przysięgłych, ujednolicił system miar i wag, nadał prawa obywatelskie metojkom, którzy od dawna zamieszkiwali Attykę oraz znacznie poszerzył uprawnienia eklezji – zgromadzenia pełnoprawnych obywateli Aten, którzy ukończyli 20 lat. Od momentu pierwszego zgromadzenia był to najwyższy organ władzy, decydujący o polityce wewnętrznej i zagranicznej. Miejscem spotkań była agora (miejsce spotkań mieszkańców Aten) teatr lub wzgórze Pnyks. Głosowano na ogół jawnie, poprzez podniesienie rąk choć niekiedy odbywały się również głosowania tajne.
-
W 508/507 roku p.n.e. Klejstenes wprowadził szereg reform, które w przyszłości stały się podstawą ustroju demokratycznego. Główne z tych reform to:
Podział na fratrie i rody (gene) został zastąpiony podziałem terytorialnym.
Attyka podzielona została na 10 okręgów (fyle) a te z kolei na jeszcze mniejsze rejony (demy).
Metojkowie (cudzoziemcy osiedleni na stałe w Attyce) zyskali prawa obywatelskie.
Utworzono Radę Pięciuset (boule) (po 50 obywateli z każdej z 10 fyl).
Wprowadzono ostracyzm oraz urząd 10 strategów (wybieralnych dowódców armii).
Celem reformy było zmniejszenie roli eupatrydów, zatarcie wielkich różnic majątkowych oraz egalitaryzacja społeczeństwa.
-
(https://topflop.pl/wp-content/uploads/2019/07/Discurso_funebre_pericles.jpg)